ФИЛМ

Режија: Hayao Miyazaki

Гласови: Yôji Matsuda, Yuriko Ishida

Времетраење: 133

Земја: Јапонија

Жанр: анимација, фантазија

„Принцезата Мононоке“ е повеќеслоен филм кој се занимава со конфликтот помеѓу природниот свет, претставен преку интелигентните животински духови на шумата и нивната предводничка Сан, истоимената принцеза Мононоке, и индустријализацијата и технологијата, претставени преку Железниот град каде се произведува оружје, каде владее Лејди Ебоши во улога налик воен командант.

Интересно е тоа што овој конфликт првенствено се води низ два моќни женски ликови, Сан и Лејди Ебоши, кои на почетокот на филмот се прикажани како жени кои им пркосат на традиционалните родови стереотипи и улоги. Сан има дива природа и живее „нецивилизиран“ живот во шумата со животинските духови, а Лејди Ебоши зазема традиционално „машка“ улога и своеглаво стои на страната на напредокот по цена на природниот свет. Поради тоа и двете жени се сметани за неприродни, па иако филмот ја прикажува нивната субверзивност, разрешницата води повеќе во насока на нивно дисциплинирање.

Иако во преден план на филмот се развиваат приказните на неколку клучни човечки ликови, приказната за шумата и самата природа е исто толку важна и сликовита. Тука лежи генералната порака на филмот за тоа како да се почитува природата дури и, или пак, особено тогаш кога сме насочени кон унапредување на технологијата и човештвото.

Режија: Bong Joon Ho

Жанр: Акција, научна-фантастика, сатира

Улоги: Ahn Seo-hyun, Tilda Swinton, Jake Gyllenhaal, Frank Dawson, Paul Dano

Окја е научно-фантастичен авантуристички филм од 2017 година во режија на Бонг Џун Хо, веројатно најпознат по филмот Паразит.

Mладата Мија е старателка и верна придружничка на Окја – мега-свиња креиранa со помош на генетска модификација, коja веќе 10 години расте и живее во планинскиот дом во Јужна Кореја со семејството на Мија. Но, сè се менува кога мултинационалниот конгломерат Мирандо Кооперација ја зема Окја и ја транспортира во Њујорк, каде извршниот директор кој е опседнат со имиџ и самопромоција има други планови за судбината на Окја. Без посебен план, но без никаков сомнеж, Мија тргнува далеку од дома во лицемерниот и опасен свет во храбра спасувачка мисија против месната индустрија.

Окја е сатиричен и (на моменти) хаотичен филм, кој освен што е забавен за гледање, праќа силна порака против корпоративната алчност и злоупотребата на животните и природата.

П.С. На саунтракот на филмот се наоѓа и музика од дувачкиот оркестар од Македонија – „Џамбо Агушеви оркесторот“.

Режија: Sara Dosa

Наратор: Miranda July

Времетраење: 93’

Земја: САД

Жанр: документарец

Катја и Морис Крафт беа заљубени во две нешта – еден во друг и во вулканите. Преку две децении, смелите француски вулканолози беа заведени од возбудата и опасноста на овој елементарен љубовен триаголник.

Во филмот го гледаме парот како талка по планетата, гонејќи вулкански ерупции и документирајќи ги своите откритија. На крајот, Катја и Морис ги губат животите во вулканска експлозија во 1991 година, оставајќи во наследство книги, филмови и информации што засекогаш го збогатија нашето знаење за природниот свет.

Режисерката Сара Доса и нејзиниот тим на монтажери прегледале преку 250 часа архивски снимки направени од експедициите на Катја и Морис – Катја фотографира, а Морис снима – за да ја создадат оваа поетична прослава на експлозивниот дух на храбрите научници. 

Како што забележува Matt Zoller Seitz за Roger Ebert: „Нивната заедничка работа не само што произведе мноштво неверојатни слики што можат бескрајно да се преработуваат и да се користат за различни намени, туку и му нуди цела една галерија на метафори за љубовта, страста, опсесијата и посветеноста на секој иден филмаџија кој би се обидел одново да ја раскаже нивната приказна“.

„Оган на љубовта“ е приказна за исконскиот циклус на создавање и уништување на Земјата. Тој е ода за бестрашното впуштање во непознатото, за желбата да се разберат овие геолошки феномени и срцебиењето на земјата. „Разбирањето е второто име на љубовта,“ се вели во филмот.

И покрај тоа што се работи за документарец кој пред сè ја естетизира бестрашноста на овој пар и во умерена доза ја романтизира нивната релација*, „Оган на љубовта“ сепак говори за човечката маленкост и понизноста која ја чувствуваме пред грандиозноста на природата која не ја разбираме во целост. Пред самиот крај, филмот ја отвара и темата за улогата на геолозите во обидот за спречување на природните катастрофи и одговорноста на властите да не ги занемаруваат нивните предупредувања за евакуација. 

* За подетален и научно научно базиран документарец за вулканите низ светот погледнете го Into the Inferno (2016) на Werner Herzog или неговиот The Fire Within (2022).

„Персеполис” е анимиран филм базиран на графичкиот роман на Марџан Сатрапи, каде преку нејзината интимна приказна за растењето и потрагата по простор за истражување и слобода, паралено се расплетува и приказната за политичката и социјалната реалност во Иран за време на и по Исламската револуција.

Филмот го следи растењето на Марџан од 6-годишно дете во бунтовна тинејџерка и панкерка, додека во заднината е прикажана растечката тензија во политичката клима во Иран во 70-тите и 80-тите години и катастрофалната војна со Ирак. Преку приказната во прво лице, учиме за  несекојдневното семејство на Марџан, стеснувањето на просторот за слободно изразување, како и тешката реалност на емиграцијата. „Персеполис” е истовремено приказна за растењето и потсетување за цената на војната и политичката репресија. Филмот зборува за тоа како да се продолжи напред и низ солзи и смеа да се погледне во лицето на апсурдот.

Ви прилог ја споделуваме и рецензијата на графичката новела Персеполис, од Светлана Слапшак, оргинално објавена на порталот Окно.

Марџан Сатрапи црта и пишува за речиси истите нешта како и Азар Насифи (Читање на Лолита во Техеран). Во обата случаи, станува збор за некаков град во кој краткиот период на нормалност повторно (засекогаш?) е прекинат од нов напад на крваво лудило.

Обете авторки денес се далеку од тоа место, и најверојатно никогаш нема да се вратат: дури и кога би било подобро, таму од каде си заминале секогаш ќе има доволно такви кои сметаат дека не треба да им се дозволи враќањето. Обете живееле во топлото гнездо на либерално граѓанско семејство, со книги, музика, хумор.

Со книгата на Азар Насифи имам колегијален однос, но стрип-романот на Марџан Сатрапи веќе неколку години е книгата под мојата перница. Тоа е така бидејќи комбинацијата слики и текст е покорозивна во сублимираната саркастична визија, а истовремено има нежна графичка врска со примероците персиски текстил – не везени, луксузни, туку „печатени“. А и поради тоа што никогаш не се заборава имагинарниот чист воздух околу Каспиското море, и мирисот на бабините гради, бидејќи во градникот става лисја од јасмин.

Ми одговара како авторките се напаѓани од совесните западни критичарки, замерувајќи им дека потекнуваат од повисоките граѓански слоеви: небаре тие, на запад, дишат заедно со работничката класа. Покрај тоа, тие се глупаво неблагодарни што обете авторки ги пишуваат своите дела директно на своите јазици. Културниот колонијализам го има и тоа лице, и единствениот излез навистина се наоѓа во иронијата.

Малата Марџан преживеала сè, и владеењето на иранскиот шах, и на ајатолахот Хомеини, и војната и бомбардирањето, а потоа за малку ќе починела на виенските улици бидејќи не можела да се прилагоди кон лицемерниот систем на прифаќање и отфрлање во ритамот на европоцентричната себичност.

Што е тоа што тешко може да се разбере? Главно, дека некоја девојка во некој стан во Техеран може да размислува за Маркс и за бог, бидејќи тоа не е само читање туку тема на разговорот во семејството и со семејните пријатели. Елитата на духот не е нешто што во коцкастите глави би можело да се поврзе со оддалеченоста, другоста, сиромаштијата, ризикот: ним отсекогаш им било тешко да ја сфатат другата, подолна, рапава и невидлива страна на тоталитарните режими, без разлика дали станува збор за субкултурата или дисидентството. Во културите од кои на главите ни се излива лепливата маса производи со божиќни семејни средби и други слични семејни вредносни бљувотини, тешко е да се разбере граѓанското семејство кое патријахалноста ја користи како штит за заштита на внатрешниот живот. Токму таа техника на меур ги спасува техеранските девојки – не мнозинството – од грозотиите преку куќниот праг, кој, патем, и не е некоја заштита во тој свет.

Во Персеполис (сарказмот почнува уште од насловот) популарната светска култура добива вистински димензии: што се ABBА, панкот и Мајкл Џексон ако нивната очигледна тупавост не е во состојба на другиот крај од светот да предизвика отпор? Ништо. Дури во Техеран ја добиваат смислата, достоинството, причината за постоење. Техеранската перспектива е нужна за разбирање на светот, но цената е превисока. Токму затоа не сакам да запаѓам во очајување поради тоталитаризмот и со тоа да ги потценам жртвите, а истовремено да ја зачувам скаменетата формула според која жртвата може да зборува само мртво сериозно, со што е можно помалку амбивалентност, пресврти, речиси никогаш од иронична перспектива.

Персеполис никако не треба да се чита како повратна универзална слика – како, демек, ете, насекаде било исто во пубертетот, влакната растат каде што не треба, „дури и таму“: напротив, универзалната баналност треба да се сврти како ракавица и да се погледнат шевовите: зошто универзалната пубертетлика би умрела на друго место и во друга култура ако сè е исто? Зошто нејзините културни референци, плод на нејзиното знаење и системот во кој го добила, мораат да предизвикуваат нелагодност, иако се сосем точни и правилно употребени? Зошто речиси секој во контактот со неа покажува желба да ја искористи, да ја оддалечи или барем да ја прикрие нејзината исклучителност?

Бидејќи тоа треба да го претставува стереотипизираниот колектив, а не себе си, единствена, забавна и талентирана. Читајќи го Персеполис „наопаку“, ја отвораме бездната на културниот колонијализам кој е агресивно универзализирачки.

Режија: Alice Diop

Улоги: Kayije Kagame, Guslagie Malanda

Времетраење: 122’

Земја: Франција 

Жанр: драма

Рама е успешна писателка и академска професорка која за потребите на својата нова книга присуствува на рочиштето на Лоранс Коли, млада жена обвинета за убиство на својата 15-месечна ќерка под мистериозни и наводно „натприродни” околности.

Оваа филмска драма е всушност базирана на вистински судски случај на сенегалската имигрантка Fabienne Kabou од 2016 кој го посведочила режисерката Алис Диоп.

Слушајќи ги сведочењата и раскажувањето на Коли, Рама почнува да се поистоветува со обвинетата. Како Рама, и таа има сенегалско потекло; како Рама, и таа е добро образована и елоквентна; како Рама, и таа е отуѓена од мајка си; како Рама, и таа има (или имала) бел партнер. На гледачите не им треба многу време да сфатат дека како Коли пред неа, Рама исто така е на пат да стане мајка. 

Рама почнува толку силно да се идентификува со Коли, бидејќи нејзиното психичко соучество го храни стравот кој го има од потенцијалното мајчинство – заедно со сите предизвици и очекувања кои ги влече со себе таа улога. Додека слуша во судницата, Рама е принудена одново да ја преживее потиснатата траума за своето несреќно детство и негрижата и незаинтересираноста на мајка ѝ. Субјективната перспектива на Рама го движи филмот и се чини дека ја има предноста пред судската разрешница.

Режија: Софија Копола

Улоги: Kirsten Dunst, A. J. Cook, Hanna R. Hall Leslie Hayman

Година: САД

Жанр: Мистерија, Драма

Времетраење: 134′

Во една (навидум) обична  куќа, во мирната, приградска Америка на 70-тите, живеат петте прекрасни Лизбон сестри. Нивната трагична, колективна смрт засекогаш го обележува соседството и момчињата кои ја прераскажуваат приказната за љубовта, репресијата, фантазијата, сеќавањата и девствените тајни. Во суштина, приказната останува да биде мистериозна, зашто, како би можеле група момчиња да ја раскажат докрај приказната за болната женска адолесценција која завршува во смрт.

Соседството, заедно со медиумите и психолозите, ги процесираат самоубиствата на девојките на ниво на модерен мит, или попросто кажано трач: 5те сестри како жртви на приватни околности, односно строгиот домашен режим под кои ги држат нивните родители или пак индивидуални психолошки растројства, кои ги водат кон одлуката да направат смртоносен пакт, редуцирајќи ја нивната смрт на апсурд. Малата заедница продолжува да ја негува културата на гниење, но не успева да ја увиди смртта на сестрите како симптом на затвореноста, малограѓанството и токсичноста на заедницата во целост, или во секој еден од нив. Трагичната судбината на Лизбон сестрите всушност се отстварува како манифестација на вредностите и стравовите на луѓето околу нив.

Режија: Maria Schrader

Улоги: Carey Mulligan, Zoe Kazan, Patricia Clarkson

Времетраење: 129′

Земја: САД

Жанр: Драма

Во филмот „Таа кажа“ од 2022, базиран на вистински настани, новинарките на Њујорк Тајмс, Меган Тјухи и Џоди Кантор објавуваат сторија во која се разоткриваат наводите за сексуална злоупотреба против моќниот холивудски продуцент Харви Вајнштајн. Истата таа сторија служи и како отскочна даска за движењето #MeToo.

Наративот се обидува да балансира помеѓу истражувачката работа и праватниот живот на двете новинарки: Меган се бори со постпородилна депресија, додека Џоди е мајка на две мали деца. Додека филмот јасно ја покажува суштинската поддршка што и двете протагонистки ја добиваат од нивните сопрузи и уредници, не е докрај јасно како, со оглед на своите приватни околности, успевеат да го посветат речиси сето свое време на истражувачката сторија (постпородилната депресија со која се соочува Кантор е накратко прикажана на почетокот на филмот, а потоа некако е голтната од другите дејства во филмот).

Имајќи ја таа слабост предвид, „Таа кажа“ сепак успешно носи две клучни поенти низ наративот. Жртвите, стресот, храброста и посветеноста (често на сметка на сопственото [ментално] здравје) во сферата на истражувачкото новинарство се несомнени, а особено предизвикувачки кога станува збор за новинарки. Од друга страна, во моменталната системска поставеност, еднинствено таков вид на темелна истражувачка работа има потенцијал да обелодени насилство кое е системски овозможено, како што е и случајот со Вајнштајн. Преку истражувачката работа на протагонистките и нивната комуникација со повеќебројни жртви на Харви, станува јасно колку е тешко да се скрши тишината поврзана со сексуалното вознемирување и насилство и колку е важно да се истражуваат системите кои тоа го овозможуваат, а не само индивидуалните случаи. Вознемирувачки е да се размислува колку слични стории во врска со истиот човек биле замолечни пред оваа, а уште повознемирувачки е да се размислува за тоа колку е ретко да се даваат такви ресурси на долгорочен истражувачки проект. Кој ќе пишува за сите други Вајнштајни?

Режија: Alfonso Cuarón

Улоги: Maribel Verdú, Gael García Bernal, Diego Luna

Времетраење: 106’

Земја: Мексико

Жанр: Романтична драма

Филмот Y tu mamá también, структуриран како патување од Мексико Сити до далечна рајска плажа, се врти околу љубовен триаголник во кој се вклучени тинејџерот од високата класа Теноч (Диего Луна), неговиот поскромен најдобар пријател Хулио (Гаел Гарсија Бернал) и гостинката од Шпанија, Луиза (Марибел Верду).

Непланираното присуство на „гостинката“ го редефинира односот помеѓу најдобрите пријатели и суптилно ги оспорува нивните поими за машкоста, изградени како дел од мачо-културата во Мексико, внесувајќи простор за нежност, блискост и ранливост помеѓу сите нив. Преку патувањето низ различните предели на Мексико, публиката добива слика за земја во која политичката тензија е сеприсутна, додека среде целиот хаос, тројцата главни протагонисти формираат сè поинтензивен и сензуален сојуз, кој на крајот ги соголува и физички и емоционално. Снимен со елеганција и умешност, оваа несвојствена љубовна приказна е трогателен поглед на човечката желба и приказ на сите различни релации кои можат да нè потресат и променат.

Режија:  Wong Kar-wai

Улоги: Maggie Cheung, Tony Leung Chiu Wai

Времетраење: 99′

Земја: Хонгконг

Жанр: романса, драма

Во заспаниот, автентичен Хонг Конг од 1962 година, секретарката г-ѓа Чан и новинарот г-дин Чау, на ист ден се селат во два соседни стана. Нивните средби се формални и учтиви – сè додека не ги зближи едно ненадејно откритие за нивните сопружници.

Како и другите режисери од Хонг Конг од тоа време, Вонг го надополнува сето она што Западот го смета за филмско клише со нов гламур и жар. Но, во неговите филмови, љубовта на главните ликовите не им служи само како мотивација или начин да се искупат, ниту пак единствено им го одвлекува вниманието, туку го претставува доминантниот конфликт во филмот.

Она што го прави овој филм толку посебен е умешноста на Вонг Кар-Ваи да го усклади секој емотивен тон во боите и движењата на градскиот живот. На крајот, мајсторската кинематографија и дарбата на Вонг за пренесување на состојби на емотивност и желба прави да му простиме што ни го ускратува задоволството од дефинитивна филмска разрешница (ако воопшто е потребна?).