Пишував за безизлезноста како лично одредиште: Интервју со Румена Бужаровска

Неодамна излезе од печат твојата нова книга Не одам никаде во издание на Или Или. Реакциите на јавноста се одлични и многумина сметаат дека ова е твоето најуспешно дело досега, а фактот што за 18 дена се распродаде првиот тираж зборува сам по себе. Како се чувствуваш по изадавањето на твојата четврта збирка раскази?

 

Малку издишана, малку возбудена, малку исполнета, малку испразнета… во секој случај, чудно.

 

Забележувам дека се прават споредби помеѓу Мојот маж и Не одам никаде. Начинот на раскажување во двете книги е сличен, но тонот е различен. Мојот маж ме стимулираше да се потсмевам со ликовите, од друга страна пак, Не одам никаде, иако повторно се занимава со трагикомични ликови кои обично самите себеси се поставуваат во безизлезни ситуации, ми разбуди емпатија и понекогаш сожалување. Колку ликовите од Мојот маж и успехот на таа книга ти влијаеше во пишувањето на новата?

 

Еден од начините на кои се романтизира чинот на пишување е тврдењето дека писателот не смее да размислува на публиката и не смее да пишува за неа. Доколку беше така, писателите немаше да ги објавуваат своите дела. Во таа смисла, ќе кажам дека и те како рецепцијата на Мојот маж влијаеше врз тоа како ги напишав расказите во Не одам никаде. Во голема мера тука имаше врска и критиката. Благодарна сум и среќна што Мојот маж беше широко прифатена во просторите на поранешна Југославија, каде што имав можност да добијам повеќе критики за збирката. Меѓу тие критики имаше и некои кои не беа позитивни или хвалоспевни, како што се најчесто македонските (негативната критика за извесно дело кај нас е реткост. Ми текнува само на рецензијата на Илина Јакимовска кон Снеговите на Климентина Евин). Ги зедов тие мислења предвид кога ја пишував последната збирка, како и моите лични увиди кон слабостите на збирката, и се трудев истите да не ги повторувам во Не одам никаде. Свесно сакав на публиката да ѝ дадам нешто многу потемелно сработено од Мојот маж. Свесно се трудев квалитетот на расказите да не е под оние во Мојот маж. Не случајно соработував со Магдалена Хорват, која коренито ги расчитуваше и уредуваше расказите, посебно што се однесува до нивниот стил и јазик. Свесно вложив многу повеќе труд и напор во оваа збирка, чувствувајќи одговорност кон себе, кон публиката, а и кон македонската книжевност. Имаме голема одговорност кон нашата книжевна традиција, имајќи предвид дека е нова и дека ја градиме со секој испишан и објавен збор.

 

На многу наврати имаш зборувано за тоа дека „селењето“ и „бегањето“ не се решение на проблемите. Но, кога ја прочитав книгата добив впечаток дека насловот носи друго знаење, односно дека повеќе алудираш на состојба на безизлезност, учмаеност, одбивност кон промени…Кои ти беа главните мотиви да се определиш тематски во таа насока?

 

Верувам дека книжевноста треба да биде израз на времето и просторот во кои е создадена. Идеите и приказните низ историјата се повторуваат, но тоа што ги прави единствени е специфичноста на просторот и на времето во кои се создавани. Во претходните збирки се занимавав со состојбите на патријархатот и транзицијата отсликани во нарушените меѓучовечки односи. Во Не одам никаде ја начнав и темата на економската миграција, поврзана со чувството на инфериорност кон Западот или пак чувството на супериорност од страна на западните дојденци. Не можеме да избегаме од оваа тема – сеприсутна е во нашите животи. Луѓето во Македонија се опседнати со желбата да избегаат од овде. Миграцијата е природна; секако не ја осудувам желбата да се тргне по подобар живот. Но она што ми се чини длабоко расипано во нашето општество е стихијното непреземање на лична одговорност дури и таму каде што тоа е возможно, како вечното кукање дека „не нè бива“, дека местото е предодредено за пропаст, дека вината за нашиот неуспех секогаш лежи на друго место – оттаму и цитатот од песната „Градот“ на Кавафис на насловната страница од книгата. Несомнено, ваквата состојба на умот е поврзана со тешката социо-економска состојба во земјата, но во овие интимни приказни се осврнувам кон личната одговорност и кон безизлезноста како лично одредиште. „Не одам никаде“ е често употребувана, секојдневна фраза – стремев кон наслов што ѕвони и може да се чита на повеќе начини.

 

Сексот во расказите е доста реален, современ и понекогаш брутален. Дали ти беше предизвик да го постигнеш тоа на македонски јазик (особено земајќи предвид дека сексот е често пати романтизиран во македонската книжевност)?

 

Го брутализирам сексот или го прикажувам како гротеска бидејќи не сакам да западнам во сентиментализација или романтизација. Не само во македонската книжевност, туку и во светската, сексуалните сцени испаѓаат несмасни, лигави и на крајот на краиштата, смешни. Не случајно во англофонскиот свет се доделува годишна награда за најлоша еротска сцена во проза. Она што лично ми падна многу смешно уште како реакција на сексуалните сцени во Мојот маж беше скокотливоста со која често бев претставувана во јавноста како жена, писателка, која пишува за сексот. Тоа е далеку од вистината, дека тоа е темата на моите раскази, но нашето општество и тука се покажа многу назадно: писателка која ја третира сексуалноста во своите дела на многумина им беше табу.

 

Една емоција која постојано се провлекува низ расказите е зависта, во сите нејзини можни форми. Тоа најмногу ми беше впечатливо во расказот „Капини“, но исто така во „Вазна“ „Осми март“ и други. Главните ликови во расказите постојано исмејуваат некои други ликови кои им се чинат попостигнати, поисполнети, побогати, софистицирани, а во исто време мечтаат да го живеат нивниот живот. Ми се чини дека зависта навистина е сеприсутна во наштето општество и се пренесува генерациски во некој вид омраза на сé што има или е другиот. Колку сметаш дека зависта оди рака под рака со конзервативноста?

 

Не бев свесна дека таа тема провејува низ расказите, но да, така е – се појавува и во претходната збирка. Тоа е таа фрустрираност и неможност да се излезе од сопствената корупка, па виновникот да се бара другаде. Конзервативноста е неотвореноста кон туѓите, но и личните светогледи; тоа е извесна духовна смрзнатост. Секако дека зависта оди рака под рака со неа, оти претпоставува омраза кон радоста и задоволството на другиот, без преиспитување, без вложен труд да се промени сопствената состојба.

 

Во однос на пренесувањето на ставови низ генерации би се осврнала на расказот „Чероки црвена“ во кој исмејувањето на „педерите со убава куќа“ и стравот од истите, е на некој начин единствено нешто кое го поврзува отуѓеното македонско семејство од маж, жена и син во Аризона. Се извинувам за ова многу генерално прашање. Можеби прашањето е премногу општо, но што мислиш, дали љубовта или омразата има поголема моќ во сплотување на луѓето?

 

Луѓето многу полесно се мобилизираат кога е во прашање омраза кон другиот, на пример во војна. Еве сега има и нови апликации кои ги спојуваат луѓето според тоа што мразат. За жал, ми се чини дека е полесно да се мрази.

 

Ова го прашувам и во контекст на твојот неодамнешен престој во САД. Имаше можност од прва рака да ги посведочиш историските настани кои се случија таму, (најмногу алудирам на сведочењето на Др. Форд и сега врховниот судија Кавано, но и на генералната тезнична политичка реалност во САД денес: растечката хомофобија, трансфобија и шовинизам. Ние будно следевме што се случува, но ме интересира каква беше атмосферата во САД? Во еден твој текст за Независен Весник напиша дека значително повеќе се зборува за политика сега отколку порано. Можеш ли да ни раскажеш нешто што ти остави впечаток од твојот престој таму?

 

Многу е тешко да се направи генерализација за тоа како стојат работите во САД со оглед на тоа што се работи за огромна држава со различни регионални идентитети. Но доколку се обидам да зборувам за општиот впечаток во трите месеци минати таму, во време кога Кавано беше избран за врховен судија и во екот на предизборната кампања, би рекла дека забележав огромна напнатост и поларизираност, слична на таа што владееше тука пред да падне власта на ВМРО-ДПМНЕ. Низ разговор со повеќе луѓе увидов голем страв од растечката омраза и шовинизам, но и поголема отвореност и подготвеност да се зборува и делува на политичко поле. Ги забележав истите стратегии кои се користеа тука – сеење страв преку теории на заговор (Сорос), скандалозно необјективни медиумски известувања, релативизирање и дефокусирање. И медиумската предизборна кампања беше валкана и наликуваше на нашите во недоличноста: меѓусебно обвинување и оцрнување како основен критериум за гласање. Мислев дека Американците имаат поголема политичка култура, но со доаѓањето на власт на Трамп се чини дека работите излегоа од контрола.

 

Не одам никаде е пишувана во Македонија, САД и Хрватска. На кој начин патувањата и лични искуства со живеење надвор од Македонија им влијаат на твоите приказни? Дали си од тие автори кои пред да почнат да пишуваат го знаат крајот на приказните или дозволуваш ликовите да си ја пишуваат приказната?

 

Патувањата ми носат повеќе приказни и повеќе искуства. Често овие патувања се во рамки на писателски престои, кои освен искуствата и новите перспективи, носат и изолација која е многу потребна за процесот на пишување. Престојот во Ајова беше посебен затоа што бев опкружена со 27 писатели од 26 различни земји – секако многу разговаравме за пишувањето, што овозможува и преиспитување. Што се однесува до моите приказни: долго време ги смислувам, обмислувам, градам, структуирам, скицирам. Кога ми е јасно каде точно оди приказната и како завршува, седнувам да го напишам расказот. Тоа не значи дека ликовите и дејствијата не скршнуваат во за мене непредвидени насоки. Многу често во пракса замисленото не излегува така како што сум посакувала, некогаш и од технички причини. Па така приказните сепак се менуваат додека ги пишувам. Истото важи и за ликовите. Во вториот „Осми март“, на пример, тргнав со идеја дека протагонистката Весна е гротескен лик со кој не треба да емпатизираме. Но како што внесував детали во нејзиното однесување, ми стануваше сè посимпатична, па и расказот го сменив за на крај сепак од неа да направам каков-таков победник.

 

Ти си една од основоположничките на иницијативата „ПичПрич“ односно вечери на раскажување на женски приказни. Во 2018 ПичПрич имаше дури 4 настани. Претпоставувам дека си задоволна од развојот на ПичПрич особено земајќи предвид дека интересот е огромен, а салите секогаш се полни. Што би издвоила од сите овие настани, на што си особено горда како постигнување на оваа иницијатива?

 

Многу се радувам со ПичПрич и горда сум што толку многу жени излегоа да зборуваат за своите искуства, со што ги нормализираат и детабуизираат женските приказни. Горда сум на тоа што има толку голем интерес во јавноста, што публиката покажа една огромна отвореност кон поставувањето на прашањата за женскоста во едно традиционално, патријархално општество. Уште нешто што мислам дека е многу битно за ПичПрич, а кое го занемаруваме, е значењето на „неуспешните“ настапи, или приказните кои не предизвикале голем интерес во јавноста. Како девојчиња, општеството нè воспитува да молчиме и да не преземаме ризици за да не згрешиме, плашејќи нè со јавното посрамотување, недозволено за нас. Од тој аспект, многу помалку грешиме и доживуваме неуспех јавно, со кој потоа треба да се бориме. Од ваквите предизвици многу учиме – мислам дека ПичПрич постави токму такви предизвици и дека од нив понатаму се разви дебата која покажа дека имаме капацитет да отвориме уште повеќе теми.

 

Она што го посведочивме на ПичПрич Слемот, во јуни во МСУ е дека наспроти верувањето дека на жените им е незгодно да раскажуваат приказни во јавност, одзивот беше многу голем, а приказните брутално искрени. Кој е тајниот рецепт на ПичПрич кој успева да поттикне толку жени да зборуваат за своите искуства во јавност? Дали планирате уште некој слем во иднина?

 

ПичПрич функционира по принцип на солидарност, емпатија и инклузивност. Жените кои раскажуваат се чувствуваат безбедно, но и моќно бидејќи имаат можност да ги охрабрат и другите да ги споделат своите искуства и приказни. Слемот го покажа тоа. Секако планираме уште еден слем – во мај, и се надеваме дека и ова ќе прерасне во традиција.

 

За крај,  што би го издвоила од 2018 како значителен прогрес во полето на феминизмот и женските права, лично, локално или глобално?

 

Глобално, #МеТоо, заедно со движењата за легален и безбеден пристап кон абортус низ светот. Локално, #СегаКажувам. Личните исповеди на огромниот број жени што се приклучија кон ова движење болно ги изведе на виделина сите проблеми што долго време сме ги буткале под тепих, создаде голема свесност за епидемијата на сексуалното вознемирување и малтретирање, како и простор за понатамошно делување. #СегаКажувам беше освестување кое на сите ни беше потребно: кој каде стои и колку е спремен да се бори за принципи, да слушне, да верува, да ги прифати приказните што толку масовно се споделуваа. Повеќето „борци“, мои пријатели со кои до скоро време протестиравме на улица не ни пружија поддршка, или го направија тоа кога сфатија дека им е безбедно да застанат до озлогласените феминистки. Шовинизмот кај многумина што ги сметав за прогресивни ми удри една освестувачка шлаканица. Се уверив и видов дека сексизмот е најприфатена и најприфатлива форма на дискриминација, и дека борбата против него создава огромен, дефинирачки и дефинитивен јаз – како што сега се случува и во САД. Конечно, на лично ниво, како писателка и јавна личност, забележав дека изгубив значаен дел од публиката поради мојата вклученост во движењето, но и стекнав нова, вистинска.