Светлана Алексиевич е белоруска писателка родена во 1948 година во Ивано-Франкoвск (Украина) од татко Белорусин и мајка Украинка. Нејзините книги се преведени на повеќе од 30 јазици и биле основа на десетина драмски поставки и дваесетина филмски екранизации. Добитничка е на огромен број награди. За нејзиниот полифоничен дискурс, споменик на страдањата и смелоста на нашето време, Кралската шведска академија на науките ѝ ја додели Нобеловата награда за литература во 2015 година. Фестивалот на европска литература „Букстар“, кој се одржа од 3 до 5 октомври во Скопје, одлучи наградата „Букстар 2022“ да ѝ ја додели токму на нобеловката Светлана Алексиевич, за книгата „Војната нема женско лице“. Во продолжение, го пренесуваме разговорот со Алексиевич кој го водеа Андреј Јованчевски и Лидија Танушевска како дел од овогодинешното издание на фестивалот.
АЈ: Госпоѓо Алексиевич, улогата на внимателен слушател ви е многу блиска и позната, но денес тоа задоволство го имаме ние, вашите читатели и преведувачи. Дозволете да го започнам разговорот. Во своите книги многу пишувате за чувствата, затоа би сакал најпрвин да ве прашам како се чувствувате сега, денес, периодов? Каде живеете, што ве инспирира? Што ве вознемирува или радува?
CА: Во 2020, во Белорусија се случуваше револуција, а јас бев член на еден од раководните органи на координативниот совет, па бев приморана да се кријам и да ја напуштам земјата, бидејќи оние што не заминаа завршија во затвор, со казни од десет и повеќе години. Јас успеав да заминам, но не мислев дека заминувам на долго врем. Никој од нас не мислеше дека тоа долго ќе трае. Ни се чинеше дека нашата убава револуција ќе биде без крв, со цветови, со жени во бели фустани – улиците на револуцијата беа преубави. Никој не носеше ножеви, никој не палеше гуми. Беше прекрасно, никогаш ги немав видено Минск и неговите луѓе толку убави. И се чинеше дека е невозможно тие луѓе да не победат, дека можат да го убедат секој човек, дури и суровиот диктатор, дека неговото време е поминато и дека народот сака промени и поинаков живот. Но бевме наивни, секако, вклучувајќи ме и мене. Денес, по тоа понижување што народот го преживеа мислам дека не би гледале повторно балони и цветови, туку би било многу пожестоко. Мене, како хуманист, ми е тешко да го признаам тоа, но времето си има некаков свој тек. Тогаш зборувавме за една убава иднина, како кај Чехов – верувавме дека иднината и луѓето ќе бидат прекрасни. А сите видовме, особено по февруари во Украина, дека целото човештво се врати назад во средновековието – Путин и Русија нè вратија таму.
А што правам јас сега? Еве, компјутерот ми стои на големо биро, преполно со листови од кои составувам книга за револуцијата – за тоа што може (и дали може) да се направи со револуцијата денес. И зошто за сè мора да се плаќа со смртта на млади луѓе. Тогаш, се сеќавам, најмногу се плашев дека ако повикаме на некаков насилен пристап, кога воената опрема стоеше пред секој праг, дека први ќе загинат младите луѓе, студентите, најдобрите. Тоа ме одвраќаше од таквите идеи. А сега често ги гледам на Фејсбук портретите на луѓето загинати во Украина – прекрасни млади луѓе на кои ние не им приредивме ништо подалеку од Средниот Век. Тоа ме тера да размислувам од каде дојде сета таа свирепост, која кај нас започна во времето на револуцијата, а потоа мислам на Буча, на Изјум, на тие страшни нешта – од каде се појавија тие луѓе? Мислевме дека веќе ги нема. Јас имам многу пишувано за Втората светска војна и се сеќавам дека првото чувство и првата увереност на луѓето што ја имаа поминато беше дека луѓето веќе нема да се убиваат едни со други, но се покажа дека живееме во едно друго време.
АЈ: Она што денес го гледаме е многу болно, тажно и мрачно, тешко е да се прифати, но изгледа мораме одново да ги одживееме таквите времиња, за кои вие толку многу имате пишувано. Сепак, со оглед на тоа што наградата ви се доделува за вашата прва книга, „Војната нема женско лице“, би сакал да ве прашам за жените во ова време. Во својата прва книга зборувате за чувствата и преживувањата на илјадници жени во времето на Втората светска војна. Можете ли да кажете дека тогашниот женски глас треба да се чуе одново, повторно таков, денес, во нашево време?
СА: Дознав дека има многу жени во украинската армија, дури има и мал белоруски одред составен од жени што поминуваат обука и се подготвуваат за војната. Многу од нив ја имаат читано „Војната нема женско лице“ и се надевам дека книгата им дава сила и дека не ги исполнува со омраза. Оваа книга потекнува од времето кога работев како новинарка. Секаде каде што заминував по новинарски задачи – а во тоа време многу се пишуваше за војната – ги слушав машките приказни. Жените како да ги немаше, мажите ги истиснуваа на втор план. Дури и кога ќе влезеш во некој дом кадешто војувале и мажот и жената, мажот цело време ја истерува жената во кујна, не ѝ дава збор: „Оди направи чај, оди исечи колач, јас ќе раскажам сè што треба“. И кога жената ќе заминеше во кујна, ќе прашав: „Зошто правите така?“ А одговорот беше: „Што ќе ви каже таа? Што може жена да ви раскаже?“ Таков беше машкиот однос. Мажите, може да се каже, ја имаа украдено победата од жените по војната. И колку повеќе одев и се среќавав со тие жени, толку повеќе осознавав дека тие раскажуваат за една сосема друга војна, не за истата за која зборуваа мажите. Се сеќавам како разбеснетитот цензор ми мавташе со ракописот пред лице и ме прашуваше: „Кој ќе оди да војува ако ја прочита вашава книга?“ Пацифизмот беше навредлив збор во тие времиња. А јас сакав да ја раскажам вистината, да го раскажам тоа што го знаат жените и тоа како чувствуваат, како гледаат, како раскажуваат. Се работи за цел спектар чувства: колку е страшно да се убие човек, колку е страшно што доаѓаат такви времиња, и што е тоа крв, како умира човекот. Со други зборови, жената зборува за војната како за убиство, не ја претставува како подвиг, иако она што жените го имаат направено се вистински подвизи. Жената зборува за војната како за убиство на живиот живот. И овие мисли се како никогаш досега современи.
АЈ: Светлана, вие и самата сте жена, првата жена што пишува на руски јазик и првиот белоруски лауреат на Нобеловата награда за литература, и шести рускојазичен носител на таа награда. Како што беше кажано, носител сте и на многу други книжевни награди и признанија од светско значење. И во овој контекст, би сакал да преминеме кон книжевноста како тема. Сепак, постојат луѓе кои не ги споделуваат истите престави за книжевноста со она како и за што пишувате вие. Каков однос имате вие кон тоа? Што е книжевноста, според вас? Некои ја одредуваат како поле на човековата потрага по некаков клуч, по некаква смисла, а други поскоро ја сметаат книжевноста како уметност на формалната постапка, како способност да се постигне највисок степен на убавина во јазикот. Како вие би ја дефинирале книжевноста и местото на своите дела во нејзината историја?
СА: Пред многу години бев зачудена кога во дневниците на Толстој, пишувани по „Ана Каренина“ и по „Војна и мир“, се соочив со следниве зборови: „Наскоро на писателот ќе му биде срам да измислува живот, а ќе стане важно да се запишува онаков каков што е, да се слушаат и запишуваат самите луѓе.“ И би рекла дека јас спаѓам во редот на тие писатели, а кога зборуваат дека тоа наводно не е литература – тие луѓе се замрзнати во стариот свет, а вие гледате како светот се менува. Што е ликовната уметност, да речеме? Денес таа е веќе поинаква, бара други форми, на кои веќе сме навикнати. А книжевноста, од некоја причина, сакаме да ја затвориме во старите форми. И кога Нобеловиот комитет ја покажа таа широчина, дека книжевноста исто така бара нови форми, кога бара да му се приближи на животот, на денешната реалност, на денешниот човек, на неговата свест, на неговите мисли, чувства – тоа исто така бара поинакви форми, поинаков стил. Самиот живот го побара тоа, не беше моја одлука.
Има една жена од времето на Првата светска војна, Софија Федорченко, која има две книги, „Народот во војна“ и „Народот во револуција“. Федорченко работела како медицинска сестра и го запишувала она што зборувале луѓето. Мене ми се чини дека таа не тргнала да создава литература, но сепак дознаваме какво било времето, како размислувале селаните, како зборувале, од што се плашеле – дознаваме за војната и за револуцијата, ги дознаваме мислите што не ни се блиски и не ги знаеме, но постоеле. Потоа доаѓа мојот учител, белорускиот писател Алес Адамович, кој заедно со Гранин ја напиша „Блокадната книга“, а заедно со уште двајца други белоруски писатели ја напиша „Јас сум од огненото село“ во која раскажуваат како кога ги палеле селата, некакво чудо ќе спасело по еден-двајца, кои ги раскажуваат искуствата. Кога го прочитав тоа, разбрав дека моите очи и мојот ум се така устроени, што токму тоа сакам да го раскажам. Затоа и станав новинарка и затоа чувствувам дека ми е тешко во строго новинарските форми бидејќи книжевноста ги шири своите граници и својата територија. Тогаш започнав да ги пишувам своите книги: појдов меѓу луѓето и почнав да го создавам она што го нарекувам „роман од гласови“, односно роман составен од човечки гласови.
АЈ: Истражувајќи ги последиците од најголемите, најзначајните и најдраматичните настани во историјата на Советскиот Сојуз, кои досегаат и до денешното време, вие го одредувате својот метод на работа со зборовите „реконструкција на чувството, не на настанот“. Се обидувате, како што велите, да ја одгатнете тајната на пропуштената историја, не на фактите. Оние што ги имаат читано вашите книги веројатно јасно ја разбираат важноста на таа перспектива на личните чувства врз заднината на големите историски моменти и текови. Но, можете ли за оние што можеби сè уште не ги читале вашите книги или не разбираат, да објасните зошто е значаен токму овој пристап? Како тој го менува нашето сфаќање на минатото? И какво влијание има на нашиот однос кон иднината?
СА: Јас сум уверена дека тие едноставни човечки истории, кога човекот вади од себе едно сосема ново знаење – кога ќе влезам во некој дом и отпрвин жената ми ја раскажува машката историја на војната, раскажува како почнал нападот, како тргнале во битка и победиле, како зазеле некоја зграда… А откако ќе поминам со неа половина ден и долго ќе разговарам, се обидувам некако да ја оттргнам од тие банални претстави и раскази за војната, па таа наеднаш почнува да зборува – сега веќе зборува со тивок глас, со којшто некогаш зборувала на училиште – и ми вели: „Светлана, драга, знаеш колку не ти се умира кога имаш 18 години? Се разденува, чекаме команда за напад, а јас слушам како пеат птиците, ја гледам росата на тревата – и наеднаш сето тоа станува толку важно, станува оној живот што обично не го забележуваш. И наеднаш го гледаш тоа и сфаќаш дека не ти се умира, се молиш на Бога дека не ти се умира. Но, командата одекнува и поаѓаш во битка.“ И тогаш, се прашувам кој расказ би сакале да го чуете и би го допрел вашето срце? Токму вториот – кога таа раскажува како девојче како треба да се умира, како треба да се стане за пет минути, како не може да помине ни два чекори… Мислам дека ваквата војна е почесна и пострашна. И така се трудам да пишувам – жестока проза.
АЈ: Ви благодарам за одговорот. Јас и самиот аматерски кратко се занимавав со истражување на човечките искуства и интимни истории, инспириран од вашите дела и во соработка со младите антрополози, кои го користат методот на запишување на таканаречената „орална историја“. За да се определи искуството на антрополозите, за кои само описот, туку и пишувањето е секојдневна активност, познатиот антрополог Клифорд Гирц ја воведува фразата „антропологот како писател“. Мислите ли дека може да се каже за вашата работа дека е своевидна антропологија? И општо земено, каков однос и допир, според вас, има вашата работа со ракурсот на антропологијата или на другите дисциплини?
СА: Ми се чини дека антропологијата стои во појасни научни рамки, а што се однесува на литературата со којашто се занимавам јас – нејзината вистина се состои во она што човекот го зборува и во она што јас сум го избрала од неговото раскажување. На пример, доколку човекот го снимаш два-три часа и го посетуваш повторно ако е впечатлив, тогаш на масата – кога ќе испечатиш – ти остануваат 50-60 страници, а ти за книгата можеби ќе избереш само половина страница. На неа ќе биде исклучиво она што го кажал, но сето тоа ќе биде многу внимателно избрано. Како што рекол Роден, кога го прашале како ги создава скулптурите: „Земам парче мермер и го отстранувам сето она што е непотребно“ – истото го правиш овде: се обидуваш да создаваш уметност од самиот живот. Тоа е нешто многу интересно – толку таинствено, толку неразбирливо.
АЈ: Светлана, како што кажав, јас ги имам преведувано вашите книги на македонски – ги проучував и преобликував на својот роден јазик. Вие ги преобразувате чувствата на човекот во зборови, а јас ги преведувам зборовите во зборови. Сепак, често имам чувство дека преведувачите прават нешто повеќе од превод. Вашите преведувачи, несомнено, имаат внесено свој влог во вашето светско признание, па верувам дека имате размислувано за овој процес. Би можеле ли да кажете дека се согласувате со мене и гледате ли некакви сличности во нашата работа? Може ли, според вас, преводот значително да влијае на структурата, да му даде нов облик на вашето дело, на вашата идеја? Што мислите за ова општо?
СА: Се разбира, мислам дека личноста на преведувачот е вградена во делото. Освен тоа, преведувачот не преведува само зборови, туку го преведува и сето она што се наоѓа меѓу зборовите, сето она што се нарекува руски менталитет – ако преведувате книга за Русија, на пример, треба длабоко да ја познавате руската литература, да ги читате Набоков, Толстој… затоа што не можете да дојдете испразнети и да ги преведете само зборовите. Тоа е како кога некој режисер ја поставува мојата книга во театар – во тој процес се вградува и режисерот. Сега прават филм во седум продолженија според „Војната нема женско лице“, каде што повторно ја имаме како вградена улогата на режисерот. Човек не може да направи нешто без да се вгради себеси. И, се разбира, кога зборуваме за луѓето со кои работам или за оние што работат со моите книги – зад тие книги, секако, стоиме заедно, и тие и јас. Бидејќи тие пишуваат за својот читател, за својата култура, тие го внесуваат моето видување, мојата книга, во својата култура. И во тој пренос, секако, останувам присутна и јас, се надевам, но и тие се вградуваат себеси. Јас на тоа секогаш се радувам и никогаш не гледам љубоморно, бидејќи и самата јас од тој живот, од тие раскази што ги добивам од луѓето исто така не успевам да земам сè – земам само одреден дел што сум успеала да го разберам, што сум била подготвена да го разберам. Никој од нас не може да ја земе реалноста во целост, во чиста и завршена форма. Сите се обидуваме да ѝ пристапиме од различни страни, што е добро бидејќи другиот поглед може само да го прошири видикот.
ЛТ: Драга Светлана, „Времето secondhand“ беше првата ваша книга што ја прочитав и ми помогна да ја разберам душата на народот – не би рекла нужно рускиот народ – туку народот на Советскиот Сојуз и на Руската Федерација. Речиси сите ваши книги го носат гласот што вие му го давате на народот. Според тоа, би сакала да ве прашам: како ја градите приказната во вашите книги? Како ја составувате од сите тие приказни што ги собирате од луѓето? Како ги избирате приказните и како одлучувате која ќе ја вклучите како прва и така натаму? Кој е вашиот придонес во изградбата на структурата на ваквата литература?
СА: Би рекла дека имам среќа што имам можност многу долго да ги пишувам своите книги – од седум до десет години – и тоа е многу долга, кујунџиска работа. На пример, во книгата ќе влезе еден човек од цело семејство или од десетина други луѓе. Многу нешта овде се потпираат на интуиција – зошто го избираш ова или она – бидејќи кога четири-пет години собираш материјал, чувствуваш како се истакнуваат одредени носечки линии и материјалот веќе добива некаков облик. Бидејќи јас самата не сум била во војна, кога луѓето ми зборуваат, јас растам заедно со тие приказни, светот ми се разместува благодарение на нив. И тогаш можам повеќе да ги прашам, повеќе да понесам од нив. Кога ќе ме прашаат кој ми е цензор, одговарам дека немам цензор. Цензор може да ми биде единствено она што можеби не сум го разбрала, нешто во животот за што сè уште не сум се досетила да го прашам човекот.
Но, важно е не само да се собере материјал и да се запишат катастрофите, туку да се собере човечкиот свет, човековите души, човечката слабост, човечката сила. И затоа многу е важно тоа што секоја книга носи своја филозофија. Дури при крајот на книгата почнуваш да разбираш за што се работи во неа. Затоа што иако имаш некакво разбирање, треба да го проживееш тоа време од седум до десет години со своите ликови за толку длабоко да проникнеш во нивниот свет. А како избирам – тешко е да се објасни. Тоа е како Шостакович да објасни како пишува симфонии. Во главата ми се подредува таа музика и секојпат слушам некој нов мотив. Тука нема некој рационален принцип што би можела да го објаснам: дека доаѓам со тефтер со прашања, да речеме – не, на разговорите доаѓам без какви било прашања. Доаѓам кај човекот како кај пријател и почнуваме да зборуваме за животот, за љубовта, за децата, за што било и на тој начин потоа преминуваме кон Чернобил, или кон војната, зашто ако дојдам и зададам директни прашања без да го разберам човекот – а секој човек е свет за себе – ќе добиеме новинарска книга, сосема неинтересна и непотребна, има купишта такви книги.
Мене не ме интересира тоа, мене ме интересира она што би го нарекла „тајна на животот“, она што човекот се обидува да го осознае, да го формулира. Најтешката работа е да се дојде кај човек и да се соблече од него целата посредност во разговорот која ја носат весниците, лошите книги и времето, и да се натера да го зборува она што вистински го преживеал и почувствувал. Со други зборови, треба заедно со човекот да проникнеме некаде длабоко. И многу ме радува кога луѓето понекогаш ќе речат: „Боже, Светлана, не сум знаела дека се сеќавам на ова. Дојдовте вие и се сетив.“ Сè се складира во сеќавањето на човекот, иако сето тоа не му е потребно во поедноставениот секојдневен живот. Но секој човек сака да позборува со некој друг за сериозни нешта, за тајната и смислата на неговиот живот. И кога ќе почнеш да зборуваш со него за тоа, пред тебе веќе стои друг човек – тогаш од себе ги вади тие нови текстови. Не оние што ќе ги најдете во секој весник, туку нешто ново во светот – само во тоа има смисла и тоа го бараат луѓето во книгите. Бараат во книгите некакви нови одговори на своите стари и нови прашања.
ЛТ: Знаете дека имате тројца преведувачи во Македонија. Андреј е еден од нив, а другите се Максим Каранфиловски и Игор Станојоски. Би сакала да ја искористам оваа прилика да кажам дека нивните преводи се многу добри и рецепцијата на вашите книги во Македонија е одлична, луѓето ве сакаат. Не сум сигурна, но мислам дека има и една магистерска работа посветена на „Војната нема женско лице“. Така што, навистина сте ѕвезда во Македонија. И би додала дека наградата што ја добивте, всушност, означува ѕвезда, според називот на феситавлот, „Книжевна ѕвезда“ (BookStar).
СА: Мислам дека за овој циклус од пет книги посветени на комунистичката идеја, би рекла, а не само на Русија, е многу важно и денес да добие нова смисла – какви се тие луѓе и што се случува со империјата и што се случува со човекот во империјата. Сите ние сме ужаснати од тоа што го прави руската војска денес. Никој од нас не ни можеше да си замисли нешто слично. А се сеќавам кога почнував да ја пишувам книгата „Времето secondhand“ и патував низ Русија – го видов тогаш тој провинцијален руски народ, како што сега го нарекуваат, кој ме плашеше – ме плашеше тоа како зборуваше и за минатото и за иднината. Имаше во него некаква неспособност да влезе во големиот свет, да го прими големиот свет – и тоа ме плашеше. Но, се сеќавам кога ќе се вратев во Москва и ќе им раскажев за тоа на моите пријатели, тие ми возвраќаа: „Светлана, ти си мислиш дека тоа е како кај вас, во Белорусија“, а кај нас нештата не се враќаат назад, сега имаме демократија – никој не веруваше дека ќе дојде ова што го живееме денес. А денешниов ден ни покаже дека сè може да се врати назад – може да се истераат сите опозициски весници, сите достојни автори и да се остави народот без ништо. Страшно е да се помисли што ќе биде со него. На пример, во Белорусија има околу 400 уништени организации, фондови. Затворен е дури и Сојузот на писатели, PEN клубот. И можете да си замислите – што ќе биде со тој човек? А кога ја пишував „Времето secondhand“, го слушав сето тоа – го слушав кај луѓето кои без престан зборуваа за Сталин. Од една страна, се присетуваа како им загинале блиските, а од друга страна велеа „ни треба Сталин“. И се сеќавам дека се враќав во хотелот крајно вознемирена… Какви се овие луѓе? Што ќе биде од сето ова? Сето тоа мирисаше на фашизам – и како што гледате, дојдовме до него.
ЛТ: Ви благодарам, нашите срца се со Белорусија и Украина и ви посакувам сè најдобро и да ве видиме во времиња кога нештата и светот ќе бидат поинакви.
Фестивалот „BookStar“ е о рганизиран од страна на издавачката куќа „Антолог“ и е поддржан од Министерството за култура, Градот Скопје, книжевната мрежа Традуки, Европската Унија, Такси Глобал а одделни настани и од Исландскиот фонд за култура, Европската награда за литература, Романскиот институт за култура, Културно–информативниот центар на Република Бугарија во Скопје, Амбасадите на Италија, Словачка и на Романија во Република Северна Македонија. Фестивалската програма се одвиваше во Младинскиот културен центар, а дел од настаните и во Библиотеката „Браќа Миладиновци“ – Скопје и во КСЦ Центар – Јадро. Медиумски покровител на настанот беше Македонската радио телевизија. Визуелниот идентитет беше коавторство на Деница Стојкоска и Стефан Танков. Фестивалското видео го изработи Ѓорѓе Јовановиќ.
