Доаѓам од подрачјето на книжевноста (и книжевната наука), којашто движејќи се отаде границите на чисто уметничката зададеност, сè повеќе прераснува во (интер)дискурзивен прашалник, што дрско и упорно ги насочува своите (родово изострени) „стрели“ – предизвикот, критиката, отровот, еротизмот – со кои ја ремети патријархалната удобност и нарцистичката зачмаеност во моќта.
Во оваа прилика ќе пишувам за жените и егзилот како креативен предизвик. Во времето кое го живееме, не можеме да ја избегнеме егзилијарноста, било како искуствена матрица, било како егзистенцијален императив, зададен во нашата родова премиса како жени.
Во својата поетска збирка „Honey Laso“ (што ја приопштив на македонски јазик во 2011 г), поетесата Ронит Бергман од Израел, која последните децении живее во Македонија, ќе изјави „I’m an artist wanna be, the mother of the poems I write, but they all have different fathers“. Многу ми се допадна оваа луцидна поетичка досетка дека, како поетеса, уметница и авторка, Ронит е мајката на своите песни, додека во исто време тие (песни) имаат „вишок“ (различни) татковци или, просто, повеќе татковци. Можеби сосема несвесно, Р. Бергман прегнантно ја искажува формулата и на севкупната егзилијарна литература. Имено, дека сите текстови настанати во егзил (значи, не само уметничките, туку и есеистичките текстови), навистина, имаат по една мајка, ама, воедно имаат и повеќе „свои” татковци. При тоа, под метафората „татковци“ предлагам да препознаеме повеќе нешта, како: татковината, јазикот, културата од која произлегуваат самите авторки и автори, и слично.
Прашањето на егзилот претставува не само академско прашање или помоден термин за луѓето кои примарно живеат или чие примарно потекло е од таканаречените дијаспорични култури. Тоа се оние култури, обременети со цела низа историски, политички, економски, воено предизвикани проблеми, поради кои луѓето се принудени да се отселат и да ги напуштат. Пример за таквите колективни дијаспори и дијаспорични култури се Балканот, а исто така и Средниот исток, како сеизмички активни, историски несигурни подрачја, каде што нечија (индивидуална) успешност се одмерувала според тоа, дали одреден интелектуалец, автор, граѓанин успеал да се оттргне, отсели во својата матична култура. Затоа ми се чини многу интересна биографската досетка во книгата на Гордана Захаријевиќ, „Станување жена“ (Белград, 2010), на чија корица буквално стои запишано дека “авторката е родена во Белград, каде што има намера и да остане“. Тоа го гледам за првпат запишано како дел од животописот и, без оглед на тоа што Захаријевиќ не е писателка, туку научник, ми се допаѓа оваа очигледно самосвесна, остра забелешка.
Дијаспоричната култура, каде дилемата на егзилот е од примарно, егзистенцијално, искуствено значење и карактер, претставува еден вид на стигма или тетоважа со која луѓето се раѓаат – како со трансгенерациско наследство.
Егзилот е поим со широк, богато интерпретативен потенцијал и сега би сакала да упатам на примордијалното или изворното поимање на егзилот кај неодамна починатиот поет Махмуд Дарвиш кој како Палестинец, целиот свој живот го помина во егзил. Дарвиш стана лауреат на Струшките вечери на поезијата во 2007 година, и по тој повод во Струга беше одржан инспиративен симпозиум, „Без прогонство, кој сум Јас?“ (тема преземена од неговата истоимена песна). Иако самиот Дарвиш потекнува од една цивилизација и култура каде што исламот е доминантна религиска струја, тој зборува за христијанското, односно, теолошкото поимање на егзилот, во кое егзилот се толкува од аспект на примордијалното прогонство од рајот. Станува збор за прочуениот мит за Адам и Ева (а, за нас овде, не е помалку важно, дека токму Ева како жена, правејќи го престапот кој не смеела да го направи е главниот виновник за прогонувањето на луѓето од рајот). Во својот поранешен текст „Танцот на Ерос и Танатос“, овој чин го нареков епистемолошки престап, затоа што Библијата вели, дека Ева пробала од „дрвото на знаењето“, при што, со самото тоа што го спознала и Адам дополнително е направен уште еден, овојпат, еротски престап.
Денес би се занимавала со ова предизвикувачко толкување на егзилот, извлечено од теолошкиот аспект бидејќи тоа е многу пошироко од политичкото толкување на егзилот, доминантно пред некои шеесетина години наназад. Имено, од теолошки аспект, егзилот повеќе не се сфаќа како поединечна судбина на несреќните, таканаречени дијаспорични култури или поединци, туку како универзална прекондиција на нашето човечко постоење. Сите ние, од самото свое раѓање, сме секогаш веќе прогонети како (човечки) род. Кога ќе се каже прогонети, според толкувањето на Дарвиш, се подразбира прогонети од бесмртноста во смртност. Значи, од вечност во ефемерност. Ефемерноста на човековото постоење, на биолошкото човечко постоење и живот. Сите сме априори во егзил. Со тој пресврт, егзилијалноста е претворена во еден вид онтолошка, антрополошка, егзистенцијална зададеност и пре-кондиција, прекондиционираност. Егзилот означува првобитна дислокација од примордијалниот дом, кој некогаш бил на небото, небесен, екстратерестријален. Егзилот е самиот наш пад во иманентната трагика на нашата егзистенција како временски ограничени битија. Затоа егзилот е обоен со болката на минливоста и свесноста дека сме темпорално одредени битија.
Сега можете да ме прекинете за да ми го поставите прашањето: А зошто да зборуваме за оваа примордијална егзилијарна драма во феминистички зборник?
Своевремено, Рада Ивековиќ искажа мошне инспиративен став, дека мигрантите, односно луѓето во прогонство, се всушност природни, конструктивни сојузници на феминистичкиот став, мислење и однесување. Вообичаено, писателите и, воопшто, уметниците во егзил – своето искуство напрогонетост го сметаат за привремена состојба, од која на крајот сакаат да се ослободат, исто онака, како што претходно, сакале да се ослободат од своето потекло. Кај Дарвиш, меѓутоа, гледаме сосема поинаков пристап, каде што егзилијарноста станува главна сигнатура (на неговиот) на авторскиот идентитет, но и на самиот човечки интегритет. Според ова феминистичко гледиште, егзилијарноста не е повеќе проклетство, туку доживотен креативен предизвик, дури и нешто што, на крајот од краиштата, може да се претвори во нова апологија на безмесноста. Можеби, оваа синтагма ќе ви звучи многу поетски, ама јас ја пронајдов во инспиративниот текст на палестинската авторка Самира Каваш, објавен во хрватското феминистичко списание „Treća“.
Ќе продолжам во истиот, прашално-реторички дух: Дали е возможно, ние (жените) по некое непишано правило да се наоѓаме и постојано да живееме во еден вид на невидлива дијаспора? Од една страна, стои искуството на буквална дијаспора кога и вашите лични документи тоа да го покажуваат, кога имате странско државјанство и адреса на престој; но, од друга страна, може да се живее и во невидлива дијаспора – во рамките на сопствената култура и земја на потекло, а да не се поместите ни десетина или стотина чекори надвор од роднокрајните државни граници. Токму тоа искуство, според мое мислење, навистина им се случува на најголем број од феминистките. Тоа е нашата „драма во загради“. Ние може онаму каде што живееме и како што живееме, пред себе и пред другите, добро да се преправаме дека храбро се носиме со таа состојба, со својата невидлива дијаспора, но таа однатре, болно нè пече и разјадува.
Во оваа убава пригода не можам а да не прозборам за заедничкото, притоа абјектно чувство на примарна издоменост, од она што изворно би требало да биде наш дом во филозофска смисла, дом со големо Д. Не мислам на дом во физичкиот простор, кој може да биде просто скривалиште. Или, престојувалиште, односно, живеалиште, како што се вели на македонски јазик, за она место каде што практично се живее/престојува. Мислам на домот, не само како на место на емотивна припадност, туку и како место на духовното легитимирање на нашето Битие, односно, на нашата, толку важна, духовна стимулација.
Сите ние, како секогаш веќе да се наоѓаме, живееме и престојуваме во невидлива дијаспора. Каде и да сме и од каде и да потекнуваме, дури и наспроти одредените разлики во нијанси, структурално гледано, нашата состојба е, можеби, најдобро илустрирана со зборовите на Вирџинија Вулф дека „жените немаат татковина“.
Навистина, жените (можеби и да) немаат татковина, но, затоа, можат да му бидат лојални на патот, на патувањето. Мислам на патот со големо П. Што, секако, не значи и буквално/физички нонстоп да се биде на патување („on the road“), туку ментално и духовно да се биде и да се остане on the road, да се биде епистемолошки on the road, каде што всушност веќе сме и мораме да останеме, за да не бидеме проголтани во „патријархалниот плакар“. Ниту една од нас не е сосема вкотвена, сосема засидрена, ригидно вкоренета, опсесивно фиксирана за својата матична дисциплина (ете, не се согласуваме да бидеме нечија, макар и епистемолошка сопственост). И тоа е прекрасно!
Меѓу нас преoвладува своевидна дисциплинирана прељуба, која однатре грижливо ја негуваме. И, не се работи само за моја лична, литерарна досетка, додека зборувам за оваа дисциплинарна, така речи методолошка прељуба. Една од најдобрите дефиниции за номадот гласи „тој/таа не е онаму, каде што е“. Ја паметиме, секако, и познатата реченица на Сартр: „Јас не сум таму каде што сум“. Од друга страна, шпанскиот автор Хосе Марија Малас, во својата книга „Приказните на прељубникот“ буквално пишува: „Прељубникот е личност, која никогаш не е онаму каде што е“.
Тоа ме поттикна да ја направам и мојата аналогија – опишувајќи ја методологијата на нашата работа. Ние не сме фатално вкотвени и не сме исклучиво она што сме во своите дисциплини. Во таа смисла, ја преземав метафората на „прељубата“, знаејќи дека ние напросто копнееме по тоа да ни се укаже можноста за „трансверзални патишта“.
Мене лично таа „прељубничка состојба“ ме води кон синтагмата на Салман Ружди, „to be born across“. Да не се биде онаму каде што би требало да бидеме, каде што сме, заради некоја однапред зададена, контингентна логика и „роднокрајна“ дефиниција. Роси Браидоти смета дека „идентитетот секогаш е даден единствено како изгубен“, значи како невозможен, во смисла на заокружување, осификација, врамување и конститутивен пресврт, кој би нè ослободил од понатамошните „обврзувања на идентитет“ или од потребата процесуално повторно да го освојуваме.
Во тој дух би продолжила – освен нашиот идентитет, можеби, и домот (исто така) секогаш ни е даден единствено како изгубен/невозможен. При тоа, го подразбирам и нашиот епистемолошки дом, како и, насушно потребниот, културен дом.
Сметам, дека жените се примарно прогонети во својот gender, во својот род. Тоа на англиски звучи многу добро, и помалку патетично отколку, да речеме, на македонски јазик: „Women are primarily exiled to their gender“. Звучи баш фино, онака политички коректно. Би можеле дури елегантно да додадеме „there is no exile of a gendered one“. Не постои егзил (излез) од родовиот егзил („излегување“, „екскомуникација“) во кој ние сите сè уште се наоѓаме и живееме. Но, ние правиме сè што е можно да му одолееме и истиот тој родов егзил да не ни влијае фатално, детерминирачки за нашата работа и судбина.
Жените се првенствено прогонети во доменот на приватниот, социјално безначајниот простор. За тоа многу пластично сведочи бугарскиот документарен филм за таканаречените badante жени, кои заминуваат на Запад за да работат како careworkers (или „whatever workers“). За да работат на одржување на куќи или нега на домашните, на деца и стари. Нивната работа е невидливиот и непризнаен труд.
Покрај овој „егзил во приватното“, жените се дополнително прогонети од архивот на националното сеќавање и историјата, како институционално паметење. Како што нè потсетува Сузан Сонтаг, колективното паметење е договор, а не обично сеќавање. Луѓето, значи, се договараат, а жените најмалку. Патријарсите се наоѓаат во улога на оние, кои се договараат што е воопшто достојно за паметење, за да се вброи и склопи како институционализиран архив. Сеќавањето е колективен, патријархален договор; а не обична или директна регистрација на факти, како ни објективно попишување на значајни случувања. Оттаму, станува многу важно колку и како самите ние (жените) водиме сметка за адекватното (сопственото) архивирање, кое е и значи многу повеќе од едноставното, родово архивирање.
Домот не е неутрално место и тој подразбира низа од дистинктивни вклучувања (според критериумите на крвта, расата, класата, религијата). Домот е подрачје, во кое се среќаваат и вкрстуваат силите на стравот, моќта, желбата, контролата. Оттука би потсетила на интересната реплика на колешката Ива Гргиќ, дека за својата дисциплина треба да се мисли како за татков дом. А домот е, како што ни е познато на сите, место на татковата фалусна моќ, која воопшто не прашува за (колатералните) жртви, расправи и напнатости, туку истите безпоговорно ги бара и очекува.
Затоа, наместо да тагуваме по тој изгубен (епистемолошки) рај – ние, без тага и горчина, можеме, дури и во своите соништа, да го напуштиме невозможниот, недостапниот Дом и да ја започнеме спасоносната/катарзична, зошто да не и „крстоносна“ авантура на интер/транс/анти-дициплинираноста.
Ослободени од репресивниот, најчесто, (на)глув Дом, доброволно да ја избереме епистемолошката невдоменост и/или егзилијарноста, како предизвик кој би ни ги овозможил навистина заслужените поддршка, разбирање и потпора.
