Упатена сум кон Музејот на Современата уметност Скопје, каде мултидисциплинарниот уметник од Полска, Карол Раѓишевски, веќе неколку дена ја подготвува изложбата „Сеќавајќи се на иднините“, со која ќе се отвори единаесетото издание на Скопскиот викенд на гордоста, вечерва, 1 јуни, од 20:30 часот.

Карол Раѓишевски работи со филм, фотографија, инсталација, сликање и создава интердисциплинарни проекти. Методологијата, заснована на архиви, испресечува многубројни културни, религиозни, општествени и родови референции. Од 2005 година е издавач и главен и одговорен уредник на фагазинот ДИК, а во 2015 година го основа и Институтот за квир-архиви. Користи уникатни алатки при уредувањето на материјалите, при што комбинира факти со фантазија, компонира документи од парчиња сеќавања; нè насочува во поинаква насока за да прикаже алтернативни траги на сеќавањата.

Трагите на сеќавањата веќе се распределени по ѕидовите и просториите на МСУ, а Карол, вчудоневиден од објектот и светлината, не се воздржува детално и интимно да ги сподели со мене приказните и историите кои се составен дел сите негови дела. Не треба многу да се разговара со него, за да се сфати дека човекот е фасциниран од процесот на трагање, прибирање, составување и споделување на парчиња квир истории кои се невидливи во мега-наративите кои ја создаваат официјалната историја. Како сведочење за едно поинакво минато и ветување за иднина втемелена во принципот на заедништво и споделено знаење, неговите дела претставуваат референци, неформални и ненаметливи лектири, но и можни патокази и повици за истражување и зближување на квир заедниците од перифериите.

Среде живописните бои на неговите дела и богатите квир архиви веќе наместени по витрините, со Карол разговаравме за поп уметноста и социјалните медиуми, квир историјата во Централна и Источна Европа, неговиот развој како уметник и активист, различните медиуми кои ги користи, смртноста, пријателстово, иднината и што сè не.

Калиа Димитрова: За почеток, зошто објавите на Инстаграм секогаш ги започнуваш со „ох!“?

Карол Раѓишевски: Тоа е референца на Ворхол и на поп уметноста, и баш така се чувствувам. Мојата уметност е концептуална и дискурзивна. Се сметам за концептуален уметник, но ја обожавам поп уметноста и сакам да комуницирам со луѓето. Мислам дека кога уметникот споделува само сериозни белешки, луѓето си мислат, „тоа едноставно не е за нас“. Кога ќе додадете нешто како „ох“, тоа дава јасен сигнал дека сакате да ги вклучите во објавата.

КД: Дали социјалните медиуми ги гледаш како дел од твојата уметничка пракса?

КР: Во денешно време? Да. Сосема. Затоа што тоа е најмасовниот канал за поврзување со луѓе, а многу луѓе не можат да присуствуваат на изложбите. Сè повеќе се грижам за тоа како да го дистрибуирам знаењето преку репродукција на делото на начин на кој понатаму ќе продолжи да циркулира меѓу луѓето. Често го правам тоа и преку reels во кои ги прикажувам подготовките и ги водам луѓето низ моите изложби. Мислам дека е моја одговорност да бидам во контакт со луѓето. Освен тоа, во работата со архивите и приказните што сакам да ги споделам, социјалните мрежи дефинитивно ги третирам како дел од мојата работа.

КД: Да се вратиме назад во физичкиот простор. Во моментов сме на терен, во Музејот на современата уметност во Скопје. Со оглед на тоа што за првпат си во Скопје, ме интересира како се чувствуваш во овој град, а особено како се чувствуваш работејќи во овој музеј што Скопје всушност го доби како донација од страна на Полска.

КР: Не размислував многу околу тоа дека се работи за полска архитектура или дека е полски подарок. За мене ова е неверојатна архитектура која ме потсетува на она што исто така беше уништено во 90-тите години во Полска и на тоа како овој модернизам, кој е поврзан со комунизмот, претставува непожелно наследство. И како, поради тоа, градовите стануваат хаотични и имаат барем неколку слоеви, но овие два ми се највидливи. Едниот е луд, лажен, поврзан со Македонија на Александар, а другиот е прекрасен модернистички брутализам. Овој музеј е еден од тие примери. Не можам да престанам да гледам низ овие прозорци, да се движам низ просторот. На извесен начин ме потсетува и на Бразил, кој го обожавам. Овој вид на хардкор модернизам измешан со природа. Времето е убаво, има зеленило и прекрасно е.

КД: Со оглед на тоа што многу патуваш со својата работа, но и поради тоа што работиш со архиви, ме интересира дали според твоето мислење и знаење постои некаква универзалност во квир наративите и начините на постоење во различни делови на светот и низ историјата. Истовремено,  во твојот истражувачки фокус е Централно-источна Европа, која има поинаква историја од, да речеме, Западот.

КР: Да. Има некои сличности и неколку точки кои лесно можам да ги посочам. Но, сакам да нагласам дека за мене е клучно да се преврти оваа нарација, затоа што дури и луѓето во Франција или Германија се жалат дека квир луѓето знаат единствено за немирите на Стоунвол и знамето на виножитото што беше измислено во Сан Франциско. Ми делува како оваа глобална северно-американска нарација да покрива сè, од Јужна Америка до Источна Европа. Баш затоа ме интересираат таканаречените периферии.

А кога зборуваме за сличностите, обично секој ран зин (zine) во поранешните комунистички земји е поврзан со СИДА и споделување на знаењето, со голем фокус на мажот и машкото тело. Во однос на другите сличности, секако многу борба, но исто така, интересен е и фактот што обично не постои една пресвртница како што беше Стоунвол. Луѓето со кои разговарам велат, во времето на комунизмот, не беше толку лошо, затоа што никој не зборуваше за „бидување геј“. А потоа, со идентитетската политика во 90-тите работите станаа појасни, па и хомофобијата стана посилна. Тоа е она што тие го велат. И тоа е она што многу го слушам кога патувам. Се разбира, малку е поинаку во Полска бидејќи хомосексуалноста биле декриминализирана во 1932 година и никогаш повеќе не била криминализирана. Значи, во Полска се работи за чиста христијанска хомофобија што доаѓа од срце. Па затоа можеле да направат квир магазин и тоа да не биде нелегално. Во друга земја би завршиле во затвор. Тоа е огромна разлика. Затоа ги прикажувам и фотографиите од Букурешт во Романија, бидејќи тоа е последната земја во Европа што ја декриминализираше хомосексуалноста, дури во 2001 година. Така, кога бев таму во 2007 година, како 27-годишен геј дечко, правев интервјуа со луѓе кои кога биле тинејџери. можеле да завршат во затвор само затоа што се геј.

КД: Какво се чувствуваш во Полска во моментов? Очигледно, зборуваме за една од најхомофобичните земји во Европа, но Варшава останува да биде твојата база. Дали е ова политичка одлука?

КР: Знаеш, се работи за мешавина од причини. Таму пораснав, таму ми се пријателите, партнерот, кучето… Освен тоа, бидејќи патувам и на исток и на запад, Полска е некако на средина. А бидејќи патувам постојано, ми треба простор за одмор, работа, студио, продукција и слично. И финално, мислам дека тоа што сум таму, а не во Париз или Берлин, ми дава некаков кредибилитет. Дека сè што правам со оваа архива има политичко влијание. Додека чекорите по улица ја чувствувате хомофобијата и чувствувате дека нè чека огромна работа. Базична работа. Тоа ми дава сила и енергија.

КД: Како почна да се интересираш за архивите како уметничка стратегија?

КР: Кога за првпат се аутирав, мајка ми, среде сите емотивни реакции, не можеше да најде референца за мене во нашата култура. Во тоа време се зборуваше по нешто за Фреди Меркјури, Елтон Џон, но тоа беше тоа. И таа буквално ми кажа нешто што го слушам постојано кога патувам, нешто во стилот на „таков си зашто си уметник“ или „тоа дојде од Запад“. И едноставно помислив, во ред, ако докажам дека ова постоело порано и дека тоа не е само некоја историја од САД, туку нешто што постоело во мојот роден град, во мојата земја, тогаш тоа ќе го смени наративот. Следната генерација ќе ги има референците на кои би можела да се повика. Буквално тоа и се случи.

Кога студирав на Академијата за ликовни уметности, сè повеќе ме интересираше уметноста. Ја направив првата отворено геј изложба во историјата на земјата во 2005 година. Секако, имало квир уметници во минатото, но не отворено квир. Така, кога студирав, мојата референца повторно беше Енди Ворхол, што не ми се допаѓаше, но тој недостаток прерасна во еден вид мотивација за мене. Баш поради тоа мојата стратегија беше да правам интервјуа, односно да се повикам на усната историја, само за да ги најдам луѓето и да ги дознаам нивните приказни. Токму тогаш, во 2005 година, го започнав и списанието, фагазинот „ДИК“[1], а дури потоа почнав да се занимавам со филм и слики.

Денес, владата и нивната супер-националистичката хомофобична пропаганда особено се грижат за културата и уметноста, бидејќи тие се моќна алатка со која може да се влијае врз колективните наративи. Поради тоа, станав уште позаинтересиран за фигуративното сликарство, портретите во големи размери, во обид да ја сменам пропагандата користејќи ги старите алатки.

КД: Дали сметаш дека тоа е успешна стратегија?

КР: Ги гледам плодовите од работата. Сум слушнал од луѓе дека разговараат со своите родители и дека, благодарение на моите слики, полесно навигираат низ тие разговори. Интересно беше и кога почнав да го користам сликањето за да претставам не само квир личности од минатото, туку и современи активисти[2]. Ја насликав Маргот, небинарната активистка која беше приведена од полицијата. Имаше цело судење, протести и слично. Ја насликав околу месец дена по немирите и размислував за функцијата на сликата во оваа ситуација. Луѓето почнаа да ја репродуцираат и да ја споделуваат, иако од неа можеа да се најдат современи фотографии во весниците. Но, благодарејќи на портретот, таа се најде на еднакво место со другите личности од минатото. Сите тие стојат во една историја, квир историја, која не познава хронологија, туку функционира низ времето. Значи во таа смисла, имам многу повратни информации дека некако функционира.

Се разбира, не мислам дека менувам сè, но постојано велам, мојата цел како активист е да влијаам на тоа што ќе има во книгите за 10, 15 години. Тука е и фактот дека моите дела се дел од колекциите на големите јавни и национални музеи и не може да се отстранат. Би можеле да ги скријат во подрумот, но не можат да бидат отстранети.

КД: Во однос на списанието, како се одлучи за издаваштвото како медиум? Дали мислиш дека таа комуникација е подемократска или подостапна од, да речеме, сликарството, фотографијата или другите медиуми што ги користиш? Од она што го прочитав, на почетокот магазинот најмногу се фокусирал на геј идентитетите и естетиката, а потоа се придвижил кон тоа да се биде повеќе квир. Дали ова беше свесна одлука или нешто што ти дојде органски?

КР: Магазинот е одличен медиум со кој природно стануваш попристапен. Уште во основно и средно училиште правев списанија и отсекогаш сакав да имам свое. Решив да направам уметнички магазин поврзан со мажественоста и хомосексуалноста – да ги комбинирам овие два елементи, како нешто што ми беше особено важно додека се откривав себеси. Направив coming out, ја направив првата геј изложба во историјата на земјата. Така, сите мои дела на почетокот беа поврзани со мојот идентитет како геј маж и моите желби. Исто така, навистина ме интересираше, и сè уште ме интересира, како во Централно-источна Европа (и посткомунистичките земји), мажите и машкоста се разликуваат од Западот и како е тоа поврзано со комунистичкото минато и капитализмот. Веќе после тој период бев подготвен да вклучам материјали со поквир пристап. Но, секогаш се враќам на прашањето како претставуваме некого и како зборуваме во прво лице. Кога зборувам, јас сум цис хомосексуалец и тогаш сум вистински и целосно во тој глас. Секогаш се плашам да ги присвојам гласовите на другите, па затоа, кога користам видео формат во интервјуата, можам да им дадам платформа на другите гласови. Така што, би рекол дека списанието е квир со поголем фокус на мажите отколку на другите идентитети. Институтот за квир-архиви (КАИ) е нешто друго[3]. Во тој случај се работи за репрезентација. Затоа, понекогаш не истакнувам материјали што се презастапени, како на пример стотици фотографии од геј мажи, или кога можам да изберам само две интервјуа, решавам тоа да бидат трансродови гласови. На тој начин манипулирам со содржините и тоа е свесна одлука.

КД: А дали имаш омилен медиум за архивирање на приватниот живот? И ова можеме да го поврземе со твоите книги со скици од детството што ги користиш како основа за некои од твоите дела.

КР: Ова е многу интересно прашање. Никој досега не ме прашал за ова.

Имам многу цртежи од детството кои се однесуваат на религијата. На пример, се имам нацртано распнат на деветгодишна возраст. Значи јас, со моите наочари во позата на Исус и кучето до мене… Колку треба да е заебан образовниот систем за едно деветгодишно дете што црта принцези, да почне да се црта себеси распнато на крст. Ова е дел од одговорот. Многу цртав и тоа беше еден вид мој дневник. Потоа некако го изгубив тоа. Сакам да цртам и моите слики и уметност понекогаш се базираат на цртежи, но веќе немам тетратки со скици. Ретко правам скици. Па би кажал дека фотографијата е мојот најприватен медиум, но во исто време е помалку претставена во мојата уметничка пракса. Не покажувам многу од мојот приватен живот во моите уметнички дела. Едвај е присутен.

КД: Голем дел од твојата работа се заснова на соработки: дали мислиш дека твојата работа е вкоренета во духот на пријателството?

КР: Во принцип не работам со тим. Немам асистент. Но, истражувањето и споделувањето на знаењето претставува исклучително колаборативен процес. И тука лежи еден парадокс. На извесен начин оперирам сам, но ја изразувам, покажувам, градам оваа огромна, огромна мрежа. И оваа мрежа е многу неформална бидејќи е многу квир. Знаеш, одам во некоја земја, каде обично ме поканува некој геј за првпат. Неколку часа подоцна се среќавам со нивните пријатели во некој бар, потоа доаѓаат уште луѓе, а веќе следниот ден уште повеќе, па завршуваш на некоја забава… И полека одлучуваш дали во иднина ќе работиш со некои од нив и како тоа ќе оди. Се создава еден многу природен тек што се темели на идентитетот, желбата, изборот, пријателствата и така натаму.

КД: Како ја замислуваш иднината?

КР: Ох, да бидам искрен, не ја замислувам иднината. Се обидувам да работам за иднината, но едвај ја замислувам. Многу луѓе зборуваат како да имаат некаков план. Јас само знам што сакам да направам за да извршам некакво влијание. Тоа ми е интересно. Иако работам со историјата и архивите, тоа никогаш не доаѓа од место на носталгија. Повеќе е поврзано со тоа како минатото е присутно денес. Значи, поважно ми е да бидам присутен и активен.

Исто така, малку се плашам од новата технологија. Не во стилот на „О, Боже, технологијата ќе нè убие“, но понекогаш можам да се замислам себеси како се мачам со технологијата.

КД: Мислам дека не си единствениот. Веројатно нашите генерации се соочуваат со пресврт поврзан со сознанието дека нема да бидеме вечно млади.

КР: Токму така. Ова е моето клучно искуство и дијалог денес. Сега гледаме дека возот постојано оди. Една моја другарка еднаш кажа нешто во стилот на: „Децата доаѓаат…Децата доаѓаат, гладни се и не им треба сон.“ Притисокот е реален.

КД: Да. Веројатно треба да најдеме начин да ја прифатиме нашата смртност. Работењето на архивите е добар начин за тоа. За размислување за сопствената ранливост и одминувањето на времето.

КР: Плус, половина од луѓето што ги интервјуирав се веќе починати. Еден ден ми ги раскажуваат приказните за нивните животи, а веќе следниот ден ги нема. Тука настапува идејата за „квир сродство“ на Батлер, за тоа како постарите ЛГБТК личности би можеле да бидат ваши предци, но и семејство. Кога тие ќе починат, буквално се соочувате со нешто што другите луѓе можеби го имаат само со своите биолошки семејства. Ова е исто така важно, како што кажа, за да се разбере смртноста.

Можеби ако мислам на иднината, најмногу мислам на тоа што ќе се случи со мојата работа и колекцијата. Тоа не е шега. Значи, да не бидам во регистриран брак, да немам деца, да не бидам типичен Полјак…Но можеби да изградам некаква фондација во иднина за да ја заштитам колекцијата и да ја задржам како целина. Така, Ryszard Kisiel ми ја предава својата архива и јас веќе размислувам како да ја пренесам на следните генерации. Слично е и со уметничките дела, градам уметничка колекција и разменувам дела со многу уметници. Значи, тоа не е за моите деца, туку за…за иднината.

[1] Периодично списание, основано, издавано и уредувано од Раѓишевски од 2005 година, единственото списание за уметност фокусирано на машката хомосексуалност во централна и источна Европа (подоцна се проширува и на квир-определбата).

[2] Се однесува на серијата „Галерија на портрети“ (2020 – во тек). Серијата претставува продолжување на монументалното дело „Почет“ (2017), составено од дваесет и два портрета на потомци на нехетеронормативни ликови од Полска од минатиот милениум. Вклучени се лица од централна и источна Европа, кај кои повторно се истакнува настраноста во голема доза потисната или избришана од нивните биографии.

[3] Непрофитна организација раководена од уметници, посветена на истражување, колекционирање, дигитализација, презентација, изложување, анализа и уметничка интерпретација на квир-архивите, Karol Radziszewski, “Mon chéri Soviétique”, кадар, 2021 16 со посебен фокус на централна и источна Европа. Основан во ноември 2015 година од Карол Раѓишевски, КАИ е долгорочен проект отворен за транснационална соработка со уметници, активисти и академски истражувачи.