„Уште како дете ме имаа научено дека во време на неволји, читаш, учиш, развиваш, се вртиш кон книжевноста. Информациите значеа контрола.“

-Joan Didion (The Year of Magical Thinking, 2005)

Во потрага по мојот професионален идентитет, се свртив кон читање критички книги за графички дизајн. Несомнено, мојот избор да учам теориски е поврзан со она што јас го сметам за еден голем дел од мојот личен идентитет – книгата. Со задоволство можам да потврдам дека не припаѓам на стереотипот според кој графичките дизајнер(к)и не читаат. Независно дали ова клише е точно, пишува Рубен Патер (Ruben Pater), „Lorem ipsum dolor sit amet“ често продолжува да се користи како замена за некој текст што не е најпаметно во случај кога самата цел на типографијата е давање контекст и структура на текстот за да биде почитлив¹. Наоѓањето слатка средина помеѓу содржината и изгледот е предизвик за секој(а) книгосоздавач(ка). Ако во моето детство ми било важно да прочитам што и да дофатам, во моите дваесетти години, за првпат, книгата ја гледам и разбирам како полно тело – семантичко и типографско.

Во последните неколку децении забележуваме револуција на визуелниот изглед на книгата, како и на самиот термин. Што значи книга во современ контекст наспроти книга, на пример, во осумнаесетти век? Еволуцијата на книгата не се должи единствено на технолошкиот развој, туку и на индивидуалци и групи кои почнуваат да ги отфрлаат техничкото и графичкото уредување на книгата како традиционална и патријахална структура. Читајќи за занаетот на печатење, книгата, женското ослободувачко движење и типографките, сфаќам дека судбината на книгата зависела (и сè уште зависи) од слободата и отпорот на мал процент луѓе.

Книга или нова шапка?

Во поп-културата и мејнстрим кинематографијата на новиот милениум, жените кои читаат се најчесто аутсајдерки предодредени за некоја епска иницијација во посакуваната и популарна девојка. Откако филмската индустрија ја исцрпи оваа тропа, започнаа да се екранизираат други варијанти, во кои ја откриваме тајната на убавата и популарна девојка: таа е паметна и чита. Сепак, наоѓаме една заедничка точка и во двата премина. Книгата често е третирана како идентитетски објект, помагало за трансформација.

Од каде влече корени стереотипното портретирање на жената и нејзиниот однос со книгата со кој мојата генерација порасна? Зошто девојките кои читаат се аутсајдерки во филмовите? Одговорот делумно го најдов во текст на Ен Лион Хејт (Anne Lyon Haight) – „Дали жените се природни непријателки на книгите?“ („Are women the natural enemies of books?“) Таа забележува дека жените во минатото не биле подложни на опсесијата со книгата како мажите затоа што ја немале истата можност. Освен ако жената не била финансиски независна, таа морала да избере како да го користи месечниот додаток и што ѝ е потребно. Следствено, таа морала многу да сака да купи книга наместо нова шапка или нешто друго што ѝ е потребно (Haigh, L. Anne. Are women the natural enemies of books?). Да не заборавиме, книгите биле привилегија и продолжуваат да бидат на многу места во светот.

Во долгата историја на книгата, се чини дека книгите се печатени, пишувани и читани од мажи.

„Во темелот на секоја машка национална книжевност (а нема друга освен машка), вградени се време, енергија и имагинација на безимени читатели.“ (Ugrešić, Dubravka. Lisica, 2017, 72)

Жени. Принт. Контракултура.

Група жени во 1937 година ја издаваат книгата Bookmaking on the Distaff Side¹ за која пишуваат дека е прва книга продуцирана од жени за жени за процесот на печатење. Освен што ја откриваат скриената историја и важноста на улогата на жените во трговското принтање, често се обраќаат повикувајќи на револуционирање на печатењето. Почнуваат да го доведуваат под прашање конвенционалното уредување на текстот. Даваат сугестии за избор на типографија и покажуваат одбивност кон тиранијата на совршено прецизниот простор помеѓу печатените зборови. Книгата е значајна затоа што почнува да се пишува за тешкотиите со кои се среќава една типографка и работничка во тоа време.

Еден од проблемите е невозможноста да се најдат потенцијални клиенти поради машките клубови во кои тие не се добредојдени, а каде се случуваат сите бизнис договори. Група жени создаваат своја организација – Типофилки (Typophiles), како реакција на машките собиралишта. Нивната работа започнува во 1908 година, а нивните наследнички ја одржуваат сè до 2011 година, заклучувајќи ера на предавања, состаноци и разговори за занаетите, како што се типографијата и изработувањето книга.

Жените имаат долга историја на користење на печатот во темелите на контракултурата.

Џес Беинс (Jess Baines) пишува дека во 1970 година во Британија, принт културата била клучна за движењето за женско ослободување. Принтот се користел како примарна комуникациска технологија. Дизајнот станува ангажиран. Се прават памфлети, флаери, списанија, книги: „Нови нешта се кажуваа, замислуваа и истражуваа. Се градеа и оспоруваа нови дискурси.“ (Baines, Jess. A Darn Good Idea: Feminist Printers and the Women’s Liberation Movement in Britain)

Една од феминистките што учествува во женското движење во седумдесеттите, дваесет година подоцна ги остварува своите револуционерни идеи за намената на дизајнот. Шила Леврант де Бретвил (Sheila Levrant de Bretteville) во 1990 година, како нова директорка на студиите за графички дизајн на Yale University School of Art ја менува структурата на студиите со цел дизајнот да се движи повеќе кон проактивна пракса, наместо да се фокусира на корпоративните услуги. Нејзиното преструктурирање на застарениот Mad Man модел, предизвикува лавина реакции и оставки на неколку лути машки колеги. За првпат студентите на катедрата за графички дизајн учат психоанализа, семиотика, постмодерна феминистичка и формалистичка теорија.

Кога во шеесеттите години на претходниот век, колективи, група пријатели и истомисленици изнајмуваа сали и собираа пари за да купат машини за печатење од тогашните фабрики, се раѓаше идејата за инклузивност, слобода, заедништво. Почнуваше да се сфаќа дека постои повеќе од еден начин нештото да се каже и пренесе.

Дигиталната ера (слично на хипи движењето) стремеше кон нова ера на меѓучовечко обединување. Почетоците на интернетот се резултат на контракултурата по Студената војна. „Како се случи социјалното движење посветено на критикување на технолошката бирократија на Студената војна да ги прославува социо-техничките визии што ја анимираа таа бирократија?“ (Turner, Fred. From Counterculture to Cyberculture). Интернетот требаше да биде револуција, темел на идеалното ново општество. Ветувањата денес пропаѓаат во вода затоа што во центарот на идејата за глобално, меѓучовечко поврзување, стојат корпорациите кои постојано го интегрираат и таргетираат индивидуалецот.

*

Книгата на денешницата се обидува да го имитира нашето детство, лично и колективно. Кога ќе отвориш современа книга или списание е како да отвораш тетратка на дете: поезија, чкртки, судир на бои и инфатилна експресија. Примарната потреба да бидеме прифатени се забележува и во тоа што книгата е сè помалку резултат на технички, а повеќе е на храбар интуитивен и имагинативен процес. Таа е ранлива, интимна, изложена и субверзивна. Се имитира заборавеното писмо, додека уредувањето на текстот зависи од природниот тек на мислата.

Моето размислување за долгата човечка историја на читање, пишување, резбање и создавање книги има звук. Звучност што сè менува низ годините и вековите. И го слушам моето возбудено срцебиење од убавината на нешто кое во себе крие тон, на тивка или на гласна моќ. Но, секако моќ!

¹Значењето на зборот distaff (фурка) се користело агументативно за женската страна на семејството. Distaff (фурка) се користи како негативната спротивност на staff (стап) што ја претставувал машката страна на семејството.

Користена литература: 

Ruben Pater, The Politics of Design, Amsterdam: BIS Publishers

Haigh, L. Anne. Are women the natural enemies of books?, Natural Enemies of Book: A Messy History of Women in Printing and Typography, Occasional Papers 2020.

Baines, Jess. A Darn Good Idea: Feminist Printers and the Women’s Liberation Movement in Britain, Natural Enemies of Book: A Messy History of Women in Printing and Typography, Occasional Papers 2020.

Bretteville, de Lavrant, Sheila. Care and inclusion, , interview by Ellen Lupton. One and many mirrors: perspectives on graphic design education. Occasional Papers and The Physics Room, 2020, 24-25.

Turner, Fred. From Counterculture to Cyberculture : Steward Brand, the Whole Earth network, and the rise of digital utopianism, Chicago: The University of Chicago Press, 2006.