На прв поглед и разговор, Елена Чемерска се носи со ноншалантност и стил на девојка која во ретро речник би ја нарекле “it girl”. Тој заклучок не би бил грешен, но би бил страшно ограничен зашто Елена не само што е извонредна уметница, туку и располага со мудрост која воодушевува и специфичен жаргон, кој повеќе потсеќа на старец отколку на млада жена, веројатно поради околностите во кои растела, а сега и твори – во нејзини зборови мужите и јас, пустата мала уметница, како пливам меѓу нив... Тој уникатен сплет на карактеристики ја прави Елена интригантна соговорничка, но и одлично друштво, а јас одамна, од далечина, го следам интердисциплинарниот и документарен уметнички проект „Татковина: Споменик на слобода“, започнат во 2017 година, во нејзина организација и изведба, а кој има цел долгорочна физичка и значенска ревитализација на Споменикот на слободата во Кочани и неговата утописка програма. Споменикот на слободата во Кочани е изграден на ридот Локубија над градот Кочани во 1981 година, во чест на 40-годишнината на НОБ, светската антифашистичка борба и формирањето на македонската држава, и ја третира слободата во животот и уметноста. Тој е дело на уметникот Глигор Чемерски и архитектот Радован Раѓеновиќ.

Случајно или не, и двете затекнати преку Атлантскиот Океан, надолго и нашироко расправавме за Споменикот на слободата, но и слободата општо, уметноста како процес на разработка на траума и границите и опасностите на тој пристап, ограничувањата и потенцијалите на нашата локална средина, и секако, tips and tricks, за преживување во услови на растечката инфлација во неиздржливо скапите Соединети Американски Држави, каде што Елена моментално го привршува својот двомесечен престој во Residency Unlimited (Њујорк): програма која ја посетува како добитничка на наградата ДЕНЕС за 2021 година, која се доделува на исклучителна и истакната тековна уметничка практика која подразбира критичко и естетско размислување и дејствување, како единствена награда за млад/а визуел(е)н/а уметни(к)чка од овој вид во Република Северна Македонија.

Елена, како би го опишала местото на кое се наоѓаш во моментов?

Во процес сум на интензивна работа на документарен филм кој почна со продукција минатата година, а кој произлезе од мојата долгогодишна работа на проектот „Татковина: Споменик на слободата“, посветен на Споменикот на слободата во Кочани. Престојот во Њујорк ми отвора простор за една многу потребна дистанца и перспектива која дојде во право време. Уште од самиот почеток, пред 5 години, почнав да го водам проектот како документарен и истражувачки и за ова време акумулирав доста нови знаења, но развив и поинаков емотивен сензибилитет кон темата кој ми го изостри полето на интерес, и така се најдов на место во кое создавањето на тој филм и сè што треба да се случи за тој да ја добие својата форма стана моја главна преокупација и прашање на истражување.

Зошто баш тој споменик?

Со Споменикот на слободата почнав да се занимавам летото 2017 година, во последните месеци од животот на брат ми Огнен. Ова беше период кој беше навистина тежок на личен план. Бев доста млада жена, а во тие последни три години, еден по еден, своите животи ги изгубија брат ми Филип, па татко ми, па потоа и Огнен. Последното го преживеав особено тешко и нивното акумулирано исчезнување ме промени како личност. Сведочењето на неговата борба со ракот, во услови на еден таков здравствен систем, го направи едвај замисливо времето кога ќе сум способна сосема да расчистам со она што го доживувам како речиси космичка неправда. Во август 2017, во текот на тие последни денови, отидов до Споменикот на слободата. Ми требаше да земам воздух, а и го немав посетено долго време. Жега, скакулци, сурово лето – нималку заинтересирано за пустошот што се случува во мене. А споменикот стои таму, на врвот на ридот, сиот некако запуштен, изгрицкан, запоставен, а сепак, прекрасен. Тогаш ги споив тие две работи во мојата глава. Ако не постои ништо што можам да направам за животот на овие луѓе кои градеа светови кои ми беа важни и кои ги чувствував како свој дом, а ако овој споменик зрачи со таа енергија која ја чувствував како заразна… Почнав да го идентификувам тој споменик како манифестација на духовен дом за кој почнав да чувствувам потреба да се грижам, во тоа време, дури и обврска да го спасам од исчезнување.

Како ти се развиваше односот со Споменикот на слободата од тој момент, па сè до денес? Како е да работиш толку години, и тоа на толку различни нивоа, на нешто што е идентитетски и инхерентно поврзано со тебе, како личност, а не само уметница?

И покрај личната приврзаност, не можев да гледам на Споменикот на слободата како на привезок оставен во наследство, предмет кој има само интимно значење. Морав да земам предвид дека е национално културно наследство, јавен простор кој чествува меганаратив: слобода. Збор на кој му приоѓам внимателно земајќи го предвид неговиот голем идеолошки товар, но, од друга страна, и огромната отвореност како филозофски концепт кој дозволува или бара да се трансформира и надградува. Дополнително, навистина го сметам овој споменик за одлично уметничко дело и се врзав за него, поради отворениот начин на кој го интернализира и третира концептот за слобода: личната, емотивна слобода, слободата во уметноста, слободата на израз, а потоа и слободата како предмет на историја, но пробивајќи ги границите на каква било тесна и еднострана историска претстава.

Значи, во оваа приказна огромна улога играат мојата лична и професионална релација со ова место, но кога се симнав од Локубија (ридот на кој се наоѓа споменикот), сфатив и дека тој споменик е нешто што има значење за генерации луѓе што живеат во Кочани. Ова е град во кој негативните последици на транзицијата се очигледни и е навистина опустошен на многу начини, иако во периодот кога споменикот бил изграден, прилично добро стоел финансиски, бидејќи произведувале и извезувале количини ориз кои задоволувале 80% од побарувачката на југословенскиот пазар. Така, ми стана важно да работам и на тој аспект, на бележење, а преку тоа и разбирање на ефектите предизвикани од парадигмичната промена која се поклопува со транзицијата и кои се отсликани во влошената состојба на тоа место, но и на потенцијалот за иднина кој може да произлезе од таа модернистичка проективност.

На почетокот бев многу внимателна во врска со личната заднина и не сакав никако да излезе ова некаква кич приказна за ќерка која бутка нешто слепо поради татко ѝ. Секако дека тоа што се работи за дело на татко ми (кој на некој начин му таткува и на споменикот) има голема врска, но јас едноставно тогаш бев во толку лоша емотивно-психичка состојба, што се врзав за споменикот бидејќи во него препознав нешто солидно за што можам да се фатам. Го чувствував како дел од мојот светоглед. Во време кога сè околу мене исчезнуваше, тој споменик ми се виде како некаква чудесна тврдина која ги нуди сите можности да се отвори и работите повторно да имаат смисла.

Да скратам. Првите три години сè одеше по редослед. Во 2018 година со Театарот на Навигатор Цветко ја игравме претставата „Солун, град на духови“, односно тие ја играа, јас гледав, и беше празник! Се чувствуваше прекрасна еуфорија во воздухот, глумците импровизираа пола саат подолго отколку обично, а публиката не можеше да се сопре од аплауз…Тоа ми даде впечаток дека целата оваа работа има смисла. Следуваше книгата која ја издадовме заедно со Private Print, која содржеше разговори за Споменикот со личности кои работат на теми врзани со ова промислување од различни агли. Ова беше и темата на мојата магистерска теза, која вклучуваше и видеоинсталација, насликани површини и изложена архива. Но таа магистерска работа не успеа да го означи крајот.

Што би бил крајот?

Сметав дека ако тој споменик се доведе во пристојна состојба во која повторно би можел да биде користен, тогаш Кочани и воопшто целиот тој источен регион би можеле да го користат како една отворена сцена како што е случајот со Стоби или охридскиот Антички театар. А и јас би била способна да го предадам од онаа незгодна првична потреба за директна нега. Следен чекор би бил продукција на културна програма, која земајќи ја предвид распределбата на надлежностите на локално и централно ниво, би барала промена на културна политика, а тоа е тешко. Стана јасно дека проектот за заживување на ова културно наследство е огромен, а јас сум само еден уметник со одреден капацитет за дејствување. Не е баш дека сум институција. Од една страна, се фатив за нешто што ми е професионална амбиција (на крајот на денот имам огромна потреба да правам нешто преку кое ќе ја развивам сопствената пракса, нема смисла само да трчам наоколу и да бидам менаџер на проект), а од друга страна, немам воопшто дистанца.

Можеби дистанцата не е нужна колку перспективата која добро ја претстави со аналогијата со привезокот: прифаќање на фактот дека се занимаваш со нешто што на еден начин има директна релација со тебе, а на друг начин има релација со јавноста и нашиот третман на културното наследство.

Знаеш како? Повеќето од работите што се случија на терен се навидум минимални гестови и акции, меѓутоа, мислам дека имаат смисла и оперираат на друго ниво. На пример, во 2019 се договоривме со креативното студио КИОСК да направиме веб-страница која ќе служи како еден вид споменар на Споменикот на слободата. Луѓе беа поканети да ги остават таму нивните приказни кои се врзани со тоа место и беше навистина симпатично кога стана видливо на какви начини тоа место се појавува во различни животи и различни приказни. Кога имаш увид во приказни кои други луѓе ги споделуваат во тој заеднички дигитален простор, почнуваш да размислуваш за тоа место како некое место на колективно сеќавање или место кое го делиме како место на доживувања, што нè поврзува дури и без историскиот наратив на тоа што го чествува.

Друг фин пример е работилницата „Лета, лета Локубија“ која ја изведовме летово со децата од Локубија и од градот. Со години слушам дека има неформална традиција децата од градот да се носат на летање змејови горе на споменикот и тоа ми е прекрасно. Испланирана беше дводневна работилница, имаше отворен повик и дојдоа доста дечиња од Локубија и од другите населби во Кочани, со кои разговаравме за слободата на уметничкиот израз, создававме слики во различни техники, кои потоа ги печатевме на рециклирани фолии од кочанскиот отпад, во соработка со Еко Проект-КО од Кочани и Агропал од Тетово. Следниот ден ни се придружија двајца моделатори од Народна техника чија практика е да држат обука за правење змејови, со чија помош децата си ги склопија змејовите направени врз основа на нивните цртежи, на носачи направени од „локалeн“ отпад. И одново местото беше исполнето со нежност, се создаде една ситуација која може да остане во сеќавањето на децата кои учествуваа и можеби тоа беше некаков никулец од кој ќе продолжи да расте врската со местото и да се развива понатамошен интерес.

Ова се сосема мали интервенции, но се моменти на радост.

Тоа се некои семки кои даваат смисла, важност и вредност на тоа што го правиме денес. Но истовремено мислам дека е клучно да гледаме кој е нашиот пат и до каде тој оди, како еден можен начин да останеме на нозе во средината во која постоиме и твориме.

Така е. Јас се доведов во малку чудна ситуација со филмов. Сега 100% од моето време е посветено на овој проект. Кога велам 100%, мислам дека тоа го спијам, тоа го сонувам, цело време на тоа мислам. Лично и професионално, малку е каша.

Ми се чини дека филмот ги надминува (и во обем, но и во значење) другите аспекти на проектот над кои имаш повеќе контрола; кои се постокмени, обмислени, рационализирани. Можеби грешам, но мислам дека се соочуваш со чудовиште кое те тера да погледнеш во себе за да можеш да го решиш, разбереш… Како се случи ова?

Се искомплицираа работите кога решив да правам филм. Немав веќе каде да бегам и морав да се соочам со некои аспекти од мојата работа кои порадо не ги допирав дотогаш. Сега го имам нештото (сè што правев во врска со тоа место досега), но и филмот, сликата за нештото (кој ме тера да погледнам подлабоко во комплексната мрежа на причини зошто сум го правела сето тоа), а тие две нешта се допираат. Не е поентата само да се сними сликата која ќе илустрира, туку ја барам вредноста што мислам дека би требало да произлезе од таа слика како процес. За да стане тој документарен филм самостоечко дело, многу нешта станаа зависни едни од други. Многу размислувам за тоа дали сега тоа што се случува внатре, повремено е под влијание на тоа што сакам да го добијам како слика. Измешани се тие работи, измешани се тие реалности, а ми е од огромно значење тоа што се случува во и со таа слика да биде автентично.

Наоѓаш ли уште смисла во филмот или веќе ти претставува мака?

Мислам дека… Зошто ме праша ова? Поим немам… Самото правење на филмот оваа година беше исполнето со агонија. Работам со веќе уиграна фела од која не бев дел и морав многу работи да сменам или барем да преиспитам во себе: учествувам и како протагонист, и сум режисер, а секако немав доволно средства, што сè уште е проблем и секој ден се борам. Но не можам да го пуштам. Се исфрлам од стрес кога помислувам на опцијата, да не ја бев спрегнала сета своја сила во оваа работа, би постоел ризик ова да заврши како некоја репортажа за Споменикот на слободата. А тоа е затоа што во мојата глава создадов случај каде што јас ќе расчистам и дел од мојата релација со него, преку тој филм. Не знам дали е тоа возможно, поради тоа што сепак постојат и рокови (а тоа е секако здраво), меѓутоа, истовремено, не сум 100% сигурна дека сум спремна сите дилеми, проблеми и стравови што ги имам таму натоварено, да ги расчистам во моментот кога ќе го затворам филмот. Но, се надевам дека низ черечење на тие слики што ги продуцирам за филмот и односот кој го градам кон нив, ќе создадам слика која и мене конечно, барем донекаде, ќе ми разјасни некои заплеткани поенти врзани за тоа што правам и зошто воопшто сум го правела. Од една страна, се прашувам кој ѓавол се доведов во ваква ситуација да морам баш вака да се занимавам со ова и да го вадам во форма на дело, зашто ќе стане содржина видлива и достапна во светот, ама од друга страна, веројатно штом дотуркав дотаму да го правам тоа, ми била потребна сликата. Поим немам. Ама не ја пуштам сега темава, помината е границата.

Можеби кога ќе се направи ваков вид испреплетување на работното и личното, вистинскиот проблем е стравот дека очекуваното ослободување нема да се случи. Но, сепак, уметноста е начин за справување со животот и смртта, во најсирова смисла.

Цел живот, барем порано, јас се затрупував во работата. Во 2017 кога мислев дека ќе цркнам од депресија, начинот на кој решив дека треба да се борам со тоа е да работам како коњ. И да бидам секаде и да правам сѐ, така решив. Со брзина да ја потиснам депресијата. И, беља направив. Глупости! Никаде не отиде. Проблемот не отиде никаде. Искуството, траумата на таа смрт предизвикана од таа сурова болест, you have to deal with that, не можеш да не се соочиш со тоа. И многу е интересно дека низ проект, кој е работен проект, професионален проект, излегуваат тие нешта на површина. Луѓе одат на консултации, на терапија за тоа, а јас се доведов во ситуација на овој начин да се справувам.

Имајќи ги предвид оваа перспектива и искуство, што за тебе претставува слободата денес?

Споменикот на слободата зборува за животот како состојба на постојана револуција, а јас мислам дека овде голема смисла прават оние практики на слобода за кои зборува Фуко, кои претставуваат внимателни и трпеливи експерименти со тоа што слободата може да значи во секојдневниот живот, чии резултати се неретко конфликтни. Претпоставувам дека има некаква врска со прифаќање двосмисленост/повеќесмисленост, ризик и неизвесност, и ослободување од чувството на очај, параноја и контрола. Надминување на дефанзивната потреба нештата да се фиксирани во полза на една побавна и отворена волја да се преговара со нивното мноштво.