Дали го препознаваме сексуалното вознемирување?

Патувањето почна стандардно. Влеговме во секое можно населено место, нормално избегнавме и по некоја патарина, па стигнавме до последниот град пред главниот град. Тој се качи таму. Никогаш не сум обрнувала внимание на патниците, обично слушам музика или читам за да не морам да разговарам со некој кој ќе седне до мене или да се изразам подиректно – не сакам да запознавам луѓе на патување.

Седна до мене и, се разбира, не праша дали е слободно. А и да прашaше, што ќе кажев, дека не е? Седејќи така почувствував дека моето место стануваше сè потесно, а тој доаѓаше сè поблиску. Почна да ме испрашува: каде одиш, зошто одиш…Си реков, ај не биди некултурна, а и возрасен е, може татко да ти биде. Ах бе, зар заборави дека постарите мажи се повеќе склони кон сексуалните кривични дела?

Што се случи понатаму? Продолжи да ми зборува: да ти го дадам бројот, да се видиме, колку си убава, итн, итн. Ќе кажете дека половина час трчање бил долг и траел колку една вечност? Овој половина час беше најдолгиот во мојот живот. Толку добро се сеќавам, што додека пишувам можам да му го почувствувам здивот, топлината на неговото тело залепено до моето, моето силно чукање на срцето, желбата да го скршам прозорецот и да излезам, стравот кој ме закова за седиштето, како седам нема во полн автобус и прашалниот поглед на момчето пред мене, кој како да сакаше да праша: ти треба ли помош?

Ми требаше помош, но за да можам да го запрам вознемирувањето, а не да чекам да стигнеме на станицата.

Оваа случка, во комбинација со многу други слични, е причината зошто избрав да пишувам баш за сексуалното вознемирување. Многу жени во нашата земја не го препознаваат, иако се виктимизирани, а други сметаат дека се работи за однесување кое е нормално за мажите. Еве на пример, во 2019 година три од десет жени во нашата земја биле жртви на една или повеќе форми на сексуално вознемирување. Најчести форми на сексуално вознемирување биле гледање (зјапање) или похотливи погледи кои предизвикале жртвата да се чувствува некомотно, потоа прашања за приватниот живот, непосакуван допир, прегрнување или бакнување, коментари за физичкиот изглед (OSCE, 2019: 37). Важно е да се напомене дека бројот на случаи на сексуално вознемирување е пониска во Северна Македонија, за разлика од земјите членки на Европската Унија (на пример, 81% во Шведска), но тоа не е резултат на ефективната работа на полицијата или пријавувањето од страна на жртвите, туку е резултат на различните општествени перцепции на сексуалното вознемирување. Имено, во нордиските земји и земјите на Западна Европа, постои долга традиција на движењата за родова еднаквост и ослободување од патријархалните стеги на жените, додека на Балканот, па и во Северна Македонија, постои перцепција дека е нормално индивидуи од машки род да се однесуваат на таков начин и дека тоа го предизвикуваат жените поради начинот на кој се облекуваат (OSCE, 2019: 39).

А, второ, затоа што станува збор за систематски начин на однесување кое е резултат на дисбалансот во моќта меѓу родовите (вертикална сегрегација на родовите во професионалната и приватната сфера на животот) – мажите се тие кои се носители на поголем број клучни позиции на моќ во сите сфери на животот. Дури и во сектори каде жените се повеќебројни, мажите се тие кои се директори или менаџери. Паралелно, заедно проблем создаваат и расизмот и дискриминацијата, поради кои виктимизирани се и припадници/чки на маргинализирани заедници.
Почесто како жртви се јавуваат девојките и жените (Kearl, 2014; Espelage et al., 2016), додека поретко тоа се момчињата и мажите. Вториве, почесто се сторители на дејствијата на сексуално вознемирување (Gruber & Fineran, 2016; Burn, 2019). Тогаш кога жртви на сексуалното вознемирување се лица од машки род, почесто сторители се, исто така, лица од машки род. Честопати овој појавен облик на сексуалното вознемирување се поврзува со потребата од доминација во машките групи, кога мажите со повисок статус во нив сексуално вознемируваат мажи од пониските статусни слоеви (Fox & Tang, 2014; Gruber & Fineran, 2016).

Може да се појави како испраќање експлицитни фотографии, мејлови или текстуални пораки со сексуална содржина; непосакувано додворување; непосакувани допири или физички контакт со сексуална конотација; шеги, приказни или споделување сексуални фантазии; и многу други начини. Се случува преку директна лице во лице комуникација; за комуникација преку телефон, смс порака, социјален медиум или e-mail; преку прикажување материјали или објекти; но и преку навлегување во нечија лична територија или преку „чепкање“ на нечии предмети. Сите дејствија за жртвата создаваат средина во која таа се чувствува небезбедна, која за неа е непријателска, ја деградира, понижува и/или навредува, повредувајќи и го достоинството.

Како и многу други неприфатливи сексуални акти, сексуалното вознемирување се случува во средини кои се поврзани со нашиот професионален живот, односно на работното место, во училиштата, на универзитетите, но и во средини поврзани со нашиот секојдневен живот, како што е јавниот превоз, маркетите, угостителските објекти, како и многу други места каде минуваме дел од нашето време.

Сè уште студирав во главниот град, беше недела, другарка ми си замина со утринскиот автобус после викендот кој го помина кај мене. Беше неочекувано тивко за толку раздвижен град, можеби и повеќе од обично. Меѓународната (и меѓуградска) автобуска станица тогаш, се уште, се наоѓаше преку Камениот мост, кај денешниот Музеј на холокаустот. Минувајќи го мостот движејќи се кон плоштадот, забележав дека некој доаѓа кон мене. Обично неделно попладне. Човекот почна да ми се приближува, а јас продолжив да гледам пред себе, во стил „не предизвикувај внимание“… Но, во моментот кога се разминавме ја почувствував неговата на рака на мојот задник. Молам?! Вртејќи се, збунето му реков: Што правиш? А, тој, смеејќи се хистерично, се фати за својот полов орган и праша: Сакаш уште?! Заминав, брзајќи, онолку колку што ме носеа нозете, немајќи храброст да се завртам.

Ако го поставиме сексуалното вознемирување во средината на триаголник на чии страни стојат сторителот; жртвата; и местото (контекстот) во кој се случува; можеме да ги идентификуваме трите бихејвиорални димензии на сексуалното вознемирување (Fitzgerald et al., 1997): полово вознемирување; непосакувано сексуално внимание; и сексуално изнудување.

Токму оваа поделба укажува дека е погрешно да се употребува терминот полово вознемирување во контекст на посочување на сите дејствија кои може да бидат карактеризирани како сексуално вознемирување.

Сексуалното вознемирување ги опфаќа сите дејствија (непристојни сексуални гестови, прикажување фотографии со сексуална содржина или предмети со сексуална конотација, сексистички или хетеросексистички говор, шеги или коментари, итн.) или кои можеме да ги карактеризираме како сексуално вознемирување, но кога истите се поврзани со нечиј род, родов идентитет или сексуална ориентација. Непосакуваното сексуално внимание може да вклучува сугестивни или позитивни и негативни коментари за нечие тело; похотливо погледнување или свиркање, довикување или коментари кон друг во минување; непосакувано допирање, намерно блиско разминување (кога телата се допираат), блокирање на патеката на минување, постојани понуди за состанок, бакнеж или сексуален однос. Сексуалното изнудување (quid pro quo) се однесува на барањето сексуален контакт или сексуални услуги како услов за да се добие одреден бенефит како вработување, унапредување, подобри работни услови, помош, повисока оценка или положен испит.

Како би го спречиле? Покрај инкриминацијата како кривично дело, потребни се промени во начинот на секојдневното општествено функционирање во насока на создавање средини во кои нема да се толерира или нормализира сексуалното вознемирување.

Но, она што е многу поважно е да престанеме со покажувањето со прст на жртвата. Виктимизацијата е процес кога некој станува жртва, и е комплексен круг на многубројни фактори. Меѓутоа, во тој процес, особено кај сексуалните кривични дела, однесувањето на жртвата не треба и не смее да биде одбрана за сторителот. Во криминологијата постои техника на неутрализација на вината која ја користат сторителите на кривичните дела, префрлајќи ја вината на страната на жртвата, оправдувајќи се себеси за кривичното дело. Ова се случува особено често во случаите кои вклучуваат сексуално насилство или вознемирување.

Дури и во текот на пријавувањето во полиција, постојат ситуации во кои криминалното однесување се доведува во прашање затоа што жртвата се однесувала на одреден начин. Од другата страна стои јавноста, која речиси секогаш кога жртвата ќе истапи и конечно ќе собере храброст да го сподели своето искуство и укаже на потребата од санкционирање, вината се префрла на нејзина страна, преку класичните прашања како, „зошто си пиела?“, „како си се облекла?„, „сигурно ти си сакала“, „зошто одеше таму сама?“ и слично.

Сексуалното вознемирување претставува само една од многуте последици на доминантната општествена положба на машкиот род, родовите улоги, а пред сè помалку вреднуваната општествена улога на жените. За воопшто да можеме да зборуваме за спречување, односно превенција на сексуалното вознемирување (а не зборувам за неговото инкриминирање, кое очекуваме да се случи за брзо време), потребни се длабоки општествени промени кои бараат целосна промена во перцепцијата на жените, вреднување на нивната платена и неплатена работа, промоција на еднаквоста, и тоа не само таа на жените, туку и на останатите маргинализирани заедници. Апсолутно секој треба да се чувствува безбедно во секоја сфера на општественото постоење.