Еден од клучните афирмативни поими што Боавентура де Соуза Сантош ги развива (како противречење на монокултурата на западното мислење) е и екологијата на знаења. Според него, овој поим треба да ги опфати сите видови и форми на знаење, распуштајќи ја еднозначната сила на научното знаење. Тука не станува збор за дискредитација. Напротив, Сантош инсистира на дијалошка структура на знаењето кое може да биде и научно, но сообразено со други форми на текстуално, афективно и практично знаење што ќе ја исцртува контрахегемонската линија на нашите политички заедници и позиции. Како методолошки пример или постапка за екологијата на знаења, Сантош упатува токму на феминизмот и феминистичката епистемологија.
Во продолжение, може да го прочитате првиот дел од негов текст објавен во Tilburg Law Review 22 (2017), во кој сумарно ги разложува некои од неговите клучни концепти како најава за утрешниот настан „Мислејќи со Балканот”, организиран од Критичко преиспитување на правото, на кој Сантош ќе одржи предавање заедно со Ијан Чејмберс. Преводот го изработи организаторката на настанот, Вики Младенова.
* * * * *
Вовед
Тукушто завршив со работа на еден проект финансиски поддржан од European Research Council (ERC) со наслов ALICE, Strange Mirrors, Unsuspected Lessons: Leading Europe to a New Way of Sharing the World Experiences.[1] Целата на истражувањето што го направив беше развивање на нови теоретски и политички парадигми за социјална трансформација. Низ Европа, исто како и на Глобалниот Север во целина, се забележува сентимент на интелектуална и политичка истоштеност. После петвековното нудење решенија за светот, Европа сега се чини неспособна да ги реши сопствените проблеми. Би требало да учи од иксуствата на Глобалниот Југ, но за несреќа, колонијалните предрасуди во Европа сè уште преовладуваат, и тоа до тој степен што самата Европа воопшто не може да увиди дека може да се учи од оностраниот свет. Повторно доаѓаме до истото, Европјаните себе се доживуваат како поразвиени; тие ги решија проблемите со кои другите сè уште се мачат, па оттука се чини дека ништо корисно не останало да се осознае. Ова ја спречува Европа да учи од светот, како восхитувачко поле на новитети, алтернативи и креативност што не се протегаат до нашите универзитети или вестите што ги следиме. Не достигнува дури и до нашите теории, затоа што тие некогаш се како епистемолошко слепило[2], на начин на кој ни дозволуваат по нешто да видиме и нè заслепуваат пред други работи што исто така можат да се видат. Невидените работи може да бидат вредни но за нив немаме соодветни леќи. Мојот интерес го бележи периодот на почетокот на 20-тиот век, кога над Европа висеше огромно општествено прашање. Европа беше сред немири; социјални конфликти, проституција, деликвенција, болест и санитарни проблеми, селски работници протерани од својата земја и мигрирани кон градовите кои, пак, немаа капацитети да ги вдомат. Овој збир проблеми произлезен од првата индустриска револуција почна да се именува како „општествено прашање“ во време во кое не постоеше научно знаење за справување со овој тип на проблеми. На крајот на 19-тиот и почетокот на 20-тиот век, само што се развиваа т.н. општествени науки, кои всушност почнаа да се развиваат во Европа за да ги адресираат претходно споменатите проблеми. Ова е развојниот замав на општествените науки.
Револуција и реформизам
Знаењето што тогаш се развиваше беше наменето за консолидирање на две основни форми на социјална трансформација. Индустриската револуција се случи околу 1830 година и потоа живеевме со последици од истава, иако вреди да се каже дека тоа беше време на надеж, загледаност во иднината и тоа насреде страв. Ако се сетите, два века пред тоа, Спиноза тврдеше дека нашите животи се придвижени од два базични афекти или емоции: страв и надеж.[3] Според него, треба да постои баланс меѓу нив, бидејќи надежта без страв може да создаде волунтаризам, а понекогаш и катастрофа. Обратно, стравот без надеж нè доведува до парализа, декаденција и веројатно откажување. Во времето после револуцијата, изгледа како надежта да го надвладеа стравот наспроти сите проблеми собрани во гореспомнатото општествено прашање.
Како и да е, политичката агенда, со различни интензитети, содржеше два модели на социјална трансформација: револуција и реформизам. Од самиот почеток, овие два модели беа засебни и го поделија движењето на работничката класа. На едната страна беа револуционерните сили потпрени на научно знаење, односно на марксизмот. Од другата страна беа реформистите кои мислеа дека преку правото и либералната демократија може да се постигне истата цел, како онаа по која посегнува и револуцијата. Идејата беше дека идното општество треба да биде социјалистичко, но постоеја два начини да се стигне до нејзино остварување: раскинување со постоечките институции како во случајот на Руската револуција и второ, повик за забрзан начин на мирна трансформација, со оглед на тоа што преку правните и политичките институции може да се постигне истиот тип на општество. По неуспехот на Германската револуција (1918-21), беше истакната забелешката дека револуцијата е посоодветна за помалку развиени земји каква што е на пример Русија. Така што, поразвиените земји би доживеале помала траума доколку општествената трансформација се случи по пат на реформизам. Сумарно, стануваше збор за овие два модели на социјална трансформација.
Што се случува денес? Се наоѓаме на почетокот на 21-от век и немаме убедлив модел за напредна општествена трансформација: тоа не е ниту револуцијата ниту реформизмот. Од 80-тите години наваму, откога Маргарет Тачер изјави дека едноставно не постои алтернатива, на Европа очигледно ѝ се посреќи да ги управува актуелните општества низ „крајот на историјата“. И покрај тоа што двата модели на општествена трансформација од почетокот на 20-тиот век беа многу различни и ги поларизираа двата табори, сепак имаа нешто заедничко. Кај обата постоеше верба во науката и научното знаење, како комотни средства за решавање на општествените проблеми. Второ, и двата табори се фокусираа на идејата дека општествената трансформација може да се случи со централизирана држава и униформиран правен систем. Па така, едно право – една држава – еден образовен систем, а подоцна и еден здравствен систем или севкупно еден систем на благосостојба.
На почетокот на 21-от век, беше вознемирувачки што и покрај толкаво акумулирано знаење за општествена трансформација стануваше сè потешко да се замисли подобар свет од постоечкиот, и покрај тоа што овој свет се чини очајно фаличен, охрабрувајќи невидено насилство и згрозувачка социјална нееднаквост. На почетокот на 20-от век, вистина, постоеше недостиг на општествено знаење. Сто години подоцна, ние знаеме многу повеќе, но и понатаму, резултатите не се најдобри. Имаме толку многу знаење за нашите општества но се покажува дека ова знаење е бескорисно. Знаењето што го развиваме на универзитетите не ги спречува нашите општества да живеат со широк обем на лажна свест. Само помислете на процесите во кои жртвите се закрвуваат против други жртви, и како потчинетите повторно ги избираат на власт своите владетели.
Погледнете ја Јужна Африка, каде сиромашните луѓе влегуваат во судир со имигрантите од Нигерија, Мозамбик и Зимбабве. Дури и покрај тоа што овие имигранти располагаат со помалку од 1% од богатството во Јужна Африка, и понатаму се жртви на расизам и ксенофобија. Белата популација изнесува вкупно 8.4% од населението и тие располагаат со 86% од богатството во Јужна Африка. Жртви во судир со жртви. На претседателските избори во САД во 2016 година, сиромашните бели работници влегоа во судир со сиромашните латино работници. Во Европа пак, осиромашената средна класа се манипулира со цел да верува дека нејзини непријатели се економските мигранти и бегалците.
Во еден период после Втората светска војна, луѓето беа безмалку засрамени да бидат богати, па плаќаа високи даноци (над 70%) и градеа држави на добросостојби. Денес, според ОКСФАМ, живееме во свет во кој осумте најбогати билионери имаат толку богатство колку што има најсиромашната половина од популацијата на Земјата (околу 3.5 билиони луѓе). Дали ова се чини нормално или е банализација на хоророт, тривилизација на абнормалното?
Никогаш нема да заборавам кога за време на мојот престој на London School of Economics во 80тите, одејќи накај дома, видов двајца или тројца бездомници кои спиеја на Strand и тоа ми создаде несоници. Како е возможно луѓе во толку развиено општество да немаат каде да преспијат? Понекогаш земав апчиња за спиење, судбината на тие луѓе ме правеше анксиозен. Денес, помеѓу мојот дом и мојот кабинет во Медисон, Висконсин, секој ден на улиците среќавам по 20тина, дури 40тина бездомници, и тоа на многу ниски температури. Но сега веќе не земам апчиња за спиење, мислејќи за судбината на тие луѓе. Хоророт е тривијализиран. Се навикнувам на ова, како што прават и многу други луѓе.
Дали знаењето за општеството што го акумулиравме изминатиов век, всушност придонесе кон тоа да бидеме помалку осетливи на социјалната неправда или дури да бидеме и повеќе цинични, односно скептични во врска со можните прилики за борба за подобро општество? Дали треба да развиеме други форми на знаење што ќе ни овозможат да поставиме радикални дијагнози за нашите општества, ќе направат да бидеме подлабоко свесни за социјалното искуство во овоj свет кое се сведува на искуство на страдање и, истовремено, искуство на креативност и новитети, нешто на што често забораваме?
Проектот ALICE се однесува токму на ова. Направивме истражувања во земји надвор од Европа, односно во Еквадор, Боливија, Бразил, Јужна Африка, Индија и Мозамбик. Потоа, добиените резултати ги споредивме со сродна проблематика во Португалија, Шпанија, Велика Британија, Франција и Италија. Сакавме да видиме како може да се разберат различните стварности на различни континенти. Дали можеме да учиме едни од други? Дали може да ги согледаме опасностите или пак можностите? Тоа е еден поинаков дијалог, кој за да биде возможен, имаме потреба од друга форма на знаење. Во продолжение, ќе изложам радикална дијагноза на нашето време.
Седум закани
Живееме во тешки и неспокојни времиња. Генерално, народните маси и потчинетите социјални групи се соочуваат со седум големи закани во нивните, веќе прекарни животни текови или воопшто нивната човекова несигурност, и било какви изгледи за подобар живот се веќе исцрпени. Овие закани не се доживуваат на ист начин или со ист интензитет на различни места во светот или пак кај различни социјални групи. Различните начини не се нови, но како тие се артикулираат во споредба со други, со оглед на тоа што истовремено се генерира и драматична социјална ранливост, води до цивилизаторска криза на поставените предизвици, кога на нив не се одговора соодветно прогресивно. Оттука, не сите и сечии предизвици се признаваат како кризни. Многу често се третирани како „новото нормално“, произлезено од сè повидливи кризи каква што е на пример финансиската криза, и начинот на кој таа станува постојана или природна.
Прва закана: распаѓање на државата
Првата закана се однесува на распадот на државата. Модерната либерална држава се роди за да служи на интересите на традиционалната буржујска класа. Наспроти тоа, социјалните борби од последните 150 години ја предизвикаа државата организација, со многу противречност и тензија. Од една страна, државата ја осигурува репродукцијата на капиталот со механизми на изобилие, дисциплинирајќи го трудот, гарантирајќи лични права на сопственост, финансирајќи истражувања чии резултати се користени од корпорациите, нефер оданочување, економска дипломатија, воени интервенции итн. Од друга страна, истата таква држава креира нетрговски поединечни врски помеѓу граѓаните одобрувајќи ги успесите од социјалните борби. Оттука доаѓа и создавањето на јавни добра и сервиси, како на пример, јавно здравство и образование, заштита на работни односи и социјална сигурност, минимална плата, итн. Во Европа, комплицираната игра на спротивни интереси се кристализираше во специфична форма на државата, позната како држава на благосостојба, и во политички режим што ја поддржува оваа форма, познат како социјална демократија.
Оваа специфична форма на државна организација прво беше растурена, а сега е реорганизирана. Целта е да се отповика пролиферацијата на нетрговски врски, така што тие пак ќе бидат преобразени во трговски. Прво, идеолошки се охрабрува предаторска природа на државната акција, како и неефикасност на држвната администрација и посредување во општествените односи. Ако претходно претпоставката беше дека за да се има силно општество неопходно е да се има силна држава, сега неолиберализмот го принудува граѓанското општество да биде силно за да одговори на слабата држава. Државната интервенција, како по ново правило, почнува да се гледа како нелегитимно загрозување на можностите за личен влог и добивка. Понатаму, следува смената од држава базирана на даноци во држава базирана на долгови. Во врска со оданочувањето, државата има активна позиција во рамки на нејзините граници и остварување на суверенитетот. Во случај на задолженост, државата зависи од кредитори и го губи суверениот примат (како што неодамна можевме да видиме преку кризата на „суверениот долг“ на некои европски земји; а од добро познати причини, сега САД ќе ја иземеме од анализа). Преку конзумеристички задолжувања и приватизација на системот за пензија, самите граѓани стануваат директно зависни од тие кредитори, и тоа јасно се гледа во случаи на луѓе со имот кои се постојано под закана за одземање, задолжени студенти, со оглед на тоа што образовниот систем исто така ја бележи промената од финансиска помош во долгови. Трето, се демонизира идејата за колективна одговорност за колективни проблеми, и тоа се заменува со лична вина или грешка во справувањето со лични проблеми. Последно, грижата за човековата сигурност (слобода од страв и задолженост) е заменета со грижа за национална сигурност, при што политиките на добросостојба се заменети со контрола и надзор.
Принципот на државата е предаден во полето на пазарот, со тоа што и понатаму е гарантирана првичната државна функција: да ги организира социјалните односи во и надвор од неа.
Втора закана: празнење на демократијата
Втората закана е празнењето на демократијата. Модерната либерална демократија се однесува на права, претставништво и учество. Имајќи ги предвид овие три премиси, заедно со социјалните борби, демократијата се наоѓа во средиштето на парадоксалната државна организација за која зборував погоре. Всушност, преку борбите за повеќе демократија, државата стана место за освојување, па така се роди тензија меѓу демократијата и капитализмот. Станува збор, во секој случај, за ограничена тензија, затоа што либералната демократија во клучни моменти се приклони на капитализмот, како што драматично сведочи историјата на Европа од изминатиот век. Разликата помеѓу либералната и неолибералната демократија е во тоа што втората е непријателски позиционирана во однос на правичната социјална редистрибуција, односно распределбата на добра што ги фаворизира народните маси. Сепак, преовладува регресивната социјална распределба (акумулација на богатство и експоненцијален раст на социјална нееднаквост). Резултатот на тоа од изминатите триесеттина години е силен удар зададен на корпусот социјални и економски права. Нападот на социо-економските права значи дека метанаративот за општествениот договор е заменет со метанаратив за индивидуален договор. Како што големата моќ и разлики во богатството прават раслојување (а исто така и сплотуваат) помеѓу различните страни во договорот, така помалку силната страна е изложена на милоста на каприциозно посилната страна, и мора да се предаде на нејзините условувања како што може да се забележи и во случајот на земјите од Глобалниот Југ и нивното праеавање на условите на ММФ и Светска банка. Формалното правило за еднаквост на страните е позагрозено од било кога, па преку моќта на ветото се наметнува неформално правило што може да го користат посилните, и со тоа директно да влијаат на животните услови на послабите. Оваа социјална состојба ја нарекувам социјален фашизам и ценам дека сè додека правилата што ги наметнува неолиберализмот ги збунуваат силните и кредибилни контрасили, ќе живееме во општества што се политички демократски но социјално фашистички. Спротивно на историскиот фашизам, сега не е државата таа што е фашистичка; фашистички се формите на социеталност, базирани на нееднаквост и дискриминација – нешто што државата или не го препознава или станува соучесник во тие дејства. Со финансиската криза, беше создадена нова состојба на исклучок чиј репресивен апарат ита не само против опасни терористи и нелегални лица (мигрантски работници без документи), туку и против граѓани потчинети на правото, чии права, плати и пензии стануваат плен на тој апарат.
Трета закана: уништување на природата
Третата закана се однесува на уништувањето на природата. Историски, оваа закана неодамна почна да се препознава како сериозна. Според многумина, сега оваа закана е најсериозната и на најпроширено рамниште се манифестира во светот, а начинот на справување со драматичните климатски промени варира. За првпат во историјата, капиталистичкиот развој сериозно влијае на капацитетот на природата да ги обнови своите витални циклуси, достигнувајќи еколошки граници кои според независни експерти и комисии при ООН се ценат како црвени линии, чие преминување значи дека штетите ќе бидат неповратни, а животот на Земјата под ризик.
Оваа закана ја прикажува противречноста на временските рамки на социјалните акции, кои се чини дека се расцепени помеѓу две темпоралности: темпоралноста на итност и темпоралноста на парадигматска промена; првата повикува на итна акција со оглед на тоа што утре веќе може да биде доцна, а втората повикува на промени во продукцијата и конзумацијата, како и во социјалните врски и односот кон природата што по дефиниција подразбира генерациски напори за успех. Со оглед на тоа што ниту една од овие темпоралности не се совпаѓа со времето во кое доминира демократската политичка акција или изборниот циклус, како и со оглед на тоа дека денес повеќе од било кога неолибералниот исцрпувачки капитализам е алчен по природните ресурси, се чини дека уништувањето на природата се одвива непрекинато, тривијализирано и сведено на јавен цинизам или негирање, односно на псевдо-решенија како во случајот на зелениот капитализам.
Четврта закана: обезвреднување на трудот
Четврата закана е обезвреднување на трудот. Историските борби на работничката класа за работнички права беа еден од главните канали, преку кои народните маси се стекнаа со граѓански статус и на тој начин се вклучија во демократските процеси. Областа на работничките права, можеби најдобро го покажува тензичното канализирање на трите принципи на модерната регулација: држава, пазар и заедница.[4] Најчесто, по социјални немири, државната интервенција е постепено условена, па така индивидуалниот договор помеѓу работникот и работодавачот во рамки на неустроениот пазар, пазар сведен на моќ наспроти труд, беше условен од општествениот договор помеѓу социјалните стратуми регулирани од државата. Силата на трудот се смета за специјална предност, што компромитира важни непазарни компоненти. Заедницата е оставена со задача да го репродуцира трудот, најчесто преку неплатен труд, со дополнително обременување на жени работнички. Регулацијата на пазарот на труд и работничките права се дел од политички процес, кој се одвива на национално ниво и претставува главно јадро на капитализмот предодреден од националност (национално припаѓање), заради што постојат и разлики меѓу државите. Сево ова почна да се менува со неолибералната глобализација, чии главни движечки импулси се насочени кон тоа да го трансформираат трудот во глобален ресурс, истовремено спречувајќи да се оформи унифициран глобален пазар на трудот. Постепено, платениот труд станува стока како и многу други работи, работа во која се прекршени правата или се оневозможени состојбите во кои може да се остварат тие права, стануваат животно искуство на сè повеќе и повеќе работници низ целиот свет. Во овој процес, две главни разлики помеѓу модерните општества сè повеќе се испреплетуваат: разликата помеѓу платен и неплатен труд, и разликата помеѓу работно и слободно време. Како што е спомнато погоре, историски гледано, поголем дел од трудот кој се репродуцира во работна сила е неплатен труд, и најчесто паѓа врз грбот на жените. Денес, (сајбер-) прекаријатот ги замачкува границите помеѓу платен и неплатен труд, во рамки на продуктивноста, односно на претпоставено платениот труд.
Ова замачкување се случува преку: постојан напор околу нешта како праќање CV или Писмо за намера, празно изгубено време на интервјуа, домашно подготвување за задачите на работа, 24 часовна достапност за работодавачот, неплаќање на прекумерна работа, итн. Некои од овие појави се однесуваат на нешто што може да се нарече грабеж на надницата.
[1] Може да се консултира <http://alice.ces.uc.pt/en/> пристапено на 4 јуни 2017.
[2] Го развивам овој концепт во ‘Toward an Epistemology of Blindness: Why the New Forms of “Cerimonial Adequacy” Neither Regulate Nor Emancipate’, поглавје број 5 од мојата книга, Boaventura de Sousa Santos, Epistemologies of the South: Justice Against Epistemicide (Abingdon: Routledge 2014), 118–135
[3] Повеќе за ова види кај Benedict de Spinoza, On the Improvement of the Understanding/The Ethics/ Correspondence (rhm Elwes tr, 1st edition, Dover Publications 1955), 176 (‘There is no hope unmingled with fear, and no fear unmingled with hope’).
[4] За трите столбови на модерното општествено регулирање види кај Boaventura de Sousa Santos, Toward a New Legal Common Sense: Law, Globalization, and Emancipation (Butterworths 2002), 1–5.
