колаж: Sidonie Blondel
пишува Александра Спасеска
Изминатите неколку години станува сè поочигледно дека климатската криза не е изолирано глобално прашање, туку е нераскинливо поврзана со различните системи на моќ и угнетување кои ги надминуваат националните граници. Комплексноста и неправдите што ги носи оваа криза бараат интерсекционална анализа која ќе ги предизвикува постојните системи на моќ и работи кон изнаоѓање решенија што ќе создадат (и остават!) подобра планета за сите.
Жените и девојките се во првите редови на трансформативната климатска акција. Општествата со повисоки нивоа на родова еднаквост се карактеризираат и со помало уништување на шумите, загадување на воздухот и загуба на ресурси. Искуството покажува дека ребалансот на управувањето со земјиштето и природните ресурси за да се обезбедат еднакви можности за жените го подобрува зачувувањето на биолошката разновидност, ја зајакнува безбедноста на храната и го промовира здравјето на заедниците. И покрај ова, жените остануваат недоволно застапени во носењето одлуки за животната средина и често се прикажуваат во дискурсот за климата како пасивни жртви на климатските промени, а не како носители на единствени и разновидни знаења и вештини.
Тогаш, како изгледа феминистичката потрага по климатска правда?
Феминизмот е нашиот одговор на деградацијата на нашата животна средина. Капитализмот поттикнува масовна потрошувачка на ресурсите на нашата планета во потрага по бесконечен економски раст. Ова, секако, паѓа на сметка на еколошката рамнотежа на нашата планета. Климатските промени и глобалното затоплување се дел од негативните последици кои се веќе дел од нашите реални животи. Живееме надвор од нашите можности и треба да ја платиме цената. Но, луѓето што во моментов ја плаќаат таа цена не живеат во земјите и заедниците кои ја предизвикуваат штетата. Оние што се најмалку одговорни за климатските промени и деградацијата на животната средина и кои живеат на пресекот на повеќе форми на дискриминација: жените, девојките, родовите и сексуалните малцинства, лица со посебни потреби; млади луѓе; членови на руралните и домородните заедници, најмногу ги чувствуваат нивните влијанија и ги трпат последиците, не само од ефектите на еколошката штета, туку и вкрстените угнетувања. Сепак, тие најчесто се игнорирани или исклучени од планирањето за спречување климатски катастрофи и во напорите за ублажување и обновување на планетата.
Сиромаштијата создадена од долгите истории на колонизација може да се претвори во ниски нивоа на подготвеност и поддршка за катастрофи. Кога се случуваат поплави, урагани и циклони, поверојатно е жените да загинат, а во некои околности, двојно поверојатно. Доколку преживеат, раселувањето носи зголемени ризици од сексуално насилство и дополнителни прекршувања на човековите права. Кога посевите пропаѓаат поради ерозија, суша или други причини, жените трпат зголемување на обемот на земјоделска работа и поголем товар за производство на храна. Знаењето на жените и длабокото потпирање на природните ресурси и здравата животна средина остануваат занемарени и потценети. Згора на тоа, феминистичките движења за климатска правда имаат сериозен недостиг на ресурси во регионите кои се најранливи на климатските промени, додавајќи уште еден слој на ранливост во животите на жените на фронтот на климатската криза во овие региони.
Климатската правда претставува политичка борба против деградацијата и неправедното користење на животната средина, кон достоинствен живот и благосостојба за сегашните и идните генерации. Станува збор за одржување хармонични односи со природата. Климатската правда согледува дека ресурсите на нашата планета и нејзиниот капацитет да ги обновува ресурсите се конечни. Оттука, се залага за еколошка рамнотежа и социјална правда, за сегашните и идните генерации да можат да живеат во хармонија со природата, во општества кои нема да бидат водени од капитализмот, колонијализмот, патријархатот и расизмот како системи кои одново и одново се докажуваат не само како неодржливи, туку и опасни. Климатските промени се и криза со човековите права. Криза која бара феминистички одговор.
Еколошките хероини на новото време
Екофеминизмот нè охрабрува да ја испитаме врската помеѓу жените и животната средина како заеднички жртви на капиталистичко-патријархалниот систем под кој моментално функционира нашиот свет. Во рамките на овој хиерархиски систем и жените и околината се отфрлени како „другост“ која може, па следствено и треба, да биде искористена и контролирана од страна на белиот маж. Од таа перспектива, самата животна средина е феминизирана и објективизирана; нешто над кое треба да се доминира и треба да се освои. Самото именување на нашата планета како „Мајка Земја“ ја покажува оваа хиерархиска бинарност: маж наспроти жена и човек наспроти природа. Оваа рамка ја информира нераскинливата врска помеѓу жените и планетата и ни помага подобро да ги разбереме начините на кои жените се несразмерно погодени од климатската криза, но и позиционирани да ја решат.
Истражувачката Далена Тран, во извештајот „Родови земјописи на насилството“ ја објаснува врската помеѓу патријархалното насилство и еколошкиот активизам. „Во потрага по профит, корпорациите не ги земаат предвид животите на луѓето, без разлика дали тоа е во САД или во Јужна Африка. Тоа се влошува во земјите каде што ова е родова поделба на трудот. Големите бизниси не мора да плаќаат за страдањето на луѓето бидејќи жените се грижат за работите што треба да се обезбедат, како што се јавните услуги, празнините во образованието или управувањето со отпадот. Корпорациите го префрлаат товарот и жените ја сносат тежината.“1
Заедно со колегите автори Џоан Мартинез-Алиер, Гретел Навас и Сара Мингорија, Тран користи податоци собрани од Environmental Justice Atlas за да ги каталогизира убиствата на 35 жени бранители на животната средина. Со над 3.300 пријавени случаи, оваа светска карта е исполнета со алармантен број разнобојни точки. Секоја блескава точка претставува област на еколошки конфликт. Малку места се оставени недопрени, но посебна концентрација има во Јужна Европа, Латинска Америка и во Јужна Азија. Сите бранители на животната средина се под закана, но најмаргинализираните дополнително се соочуваат и со сексуално насилство, вознемирување, заплашување и убиства.
Глорија Капитан, лидерка на движењето Coal-Free Bataan Movement на Филипините, беше смртно застрелана поради нејзиниот еколошки активизам во 2016 година. Убиството на Капитан беше само уште еден болен доказ дека бранителките на животната средина, и покрај нивните различни расни, етнички и класни заднини, се универзално загрозени поради нивниот род.
И покрај широко распространетата неказнивост за ваквите убиства, 2021 година донесе редок момент на одговорност. По долгогодишни закани поврзани со нејзиното противење на браната Агуа Зарка, домородната екологистка од Хондурас, Берта Касерес, беше убиена во 2016 година. Пет години подоцна, Роберто Дејвид Кастиљо, поранешен претседател на меѓународно финансираната хидроелектрична компанија „Деса“, беше прогласен за виновен за учество во нејзиното убиство.2
И покрај сите случаи на насилство, заплашување и дискрепанцата во моќ, жените низ светот продолжуваат неуморно да ја водат оваа борба. Денес, феминистичките групи за климатска правда ја продолжуваат таа традиција на грижа, спротивставувајќи се на злоупотребата на корпоративната моќ и на државната моќ. Тие ги бранат своите територии, заедници и животна средина од екстрактивните индустрии и деструктивните проекти за земјоделство и развој. Притоа, тие се соочуваат со моќни играчи, како што се владите и корпорациите.
Тука вреди да се споменат домородните жени лидери и организации на BAI Indigenous Women’s Network на Филипините, кои се спротивставуваат на развојната агресија и милитаризацијата во земјата, додека се борат за лидерство и учество на домородните жени во донесувањето одлуки за политики кои влијаат врз домородните жени и животната средина. Во Нигерија, Wanel-aedon Development Association (Waneledon), група рурални жени од заедниците кои зависат од шумите, се борат против откажувањето на нивните права над земјата за изградба на автопат. Во меѓувреме, во Боливија, домородните жени од провинциите Оруро, Ла Паз и Потоси, ги бранат своите територии и се борат за правата на Мајката Земја.
Ако погледнеме во нашиот регион, група жени од Босна и Херцеговина од селото Крушчица ја добија наградата за животна средина „Голдман“ за 2021 година за одбрана на реката Крушчица од изградба на хидроцентрали. Жените го окупираа мостот 503 дена и ноќи за да ги спречат градежниците да почнат со работа. Тие останаа на мостот и покрај долгата студена зима и неколкуте насилни обиди за иселување од полицијата. Нивната упорност резултира со спречување на две хидроцентрали по должината на реката. Ова беше вторпат во три години наградата „Голдман“ да ја добијат активист/ки кои се борат против ХЕ на Балканот. Во 2019 година наградата ја доби Ана Чоловиќ-Лешоска од Република Северна Македонија, извршна директорка во Центарот за истражување и информирање за животна средина Еко-свест од Скопје, за кампања против проектите за брани во нашата земја. Ана Чоловиќ-Лешоска, која по професија е биолог, повеќе од 20 години активно работи на подигнување на јавната свест за прашања поврзани со животната средина. Споменатата награда ја доби како признание за седумгодишната кампања за стопирање на меѓународното финансирање за Бошков мост и Луково Поле – две големи хидроцентрали планирани во националниот парк Маврово, со која го заштити живеалиштето на речиси исчезнатиот балкански рис и многу други ретки и ендемски видови во паркот.
Што мора да се направи?
Авторката и професорка Кетрин Вилкинсон смета дека нуспродуктите на климатската криза ја нагласуваат и лидерската криза. Она што навистина ни треба, пишуваат таа и соуредничката на колекцијата есеи и поезија „Сè што можеме да спасиме“, Ајана Елизабет Џонсон, е феминистичка климатска ренесанса. Без ова, станува невозможно да имаме праведна и жива иднина.
Многу од највлијателните климатски лидери на денешницата се жени. На меѓународната сцена, Кристијана Фигуерес, како шефица на Рамковната конвенција на Обединетите нации за климатски промени, беше архитект на историскиот Париски климатски договор од 2015 година, кој во својата преамбула ја истакна потребата од зајакнување на позицијата на жените во одлучувањето за климата. Џејн Фонда го сврти вниманието на климатската криза преку граѓанска непослушност и Fire Drill Fridays, инспирирани, се разбира, од активизмот на шведската тинејџерка Грета Тунберг и моќното движење Fridays for Future што таа го започна. Владините функционерки, исто така, водат во однос на климата. Премиерката на Нов Зеланд, Џасинда Ардерн, неодамна прогласи вонредна состојба за климатските промени и ја обврза својата земја да стане јаглеродно неутрална до 2025 година. Во меѓувреме, во САД, Александрија Окасио-Кортез беше визионерката на Green New Deal, план за земјата да се оддалечи од фосилните горива, кон иднина со чиста енергија.
Феминистичките климатски лидер/ки се свесни дека градењето заедница е предуслов за градење подобар свет. Заедницата има неверојатна мудрост и негувањето на тоа чувство во широкото климатско движење е првиот чекор во таа борба, особено кога се обединуваат сојузници од различни групи. Јасно е дека кога жените ги надминуваат структурните бариери за нивното учество, нивниот придонес за климатската правда, мирот и безбедноста се трансформативни.
Мора да работиме на реформирање на законите и институциите за да обезбедиме сопственост на жените врз земјиштето и нивниот пристап до природните ресурси, истовремено поттикнувајќи меѓусекторски напредок. Мора да ги поддржиме и имплементираме феминистичките пристапи засновани на солидарност и емпатија, поткрепени со владеење на правото, со цел успешна борба против нееднаквоста, големиот профит и патријархалните институции кои стојат како бариери пред остварувањето на климатската правда. Интерсекционалноста и меѓугенерациската правда се важни концепти со цел правилно да се разберат и решаваат краткорочните, среднорочните и долгорочните последици од климатските промени.
Ова не е само повик за застапеност, иако и тоа е многу важно. За да се справиме со климатската криза и да постигнеме климатска правда, ни требаат радикално разновидни алатки, лидерство и принципи. Токму овие феминистки и феминисти стануваат сè повидливи во борбата за климатска правда која во сè поширока смисла и досег станува универзална човекова правда и право на достоинствен живот, не само за генерациите што учествуваат во или страдаат од деградацијата денес, туку и идните, кои допрва ќе го градат светот на основите што ние ќе им ги оставиме.
[1] Tran, D. & Martinez-Alier, J. & Navas, G. & Mingorria, S., Gendered geographies of violence: a multiple case study analysis of murdered women environmental defenders, Journal of political ecology 27(1), (2020).
[2] McVeigh, Karen. More rights defenders murdered in 2021, with 138 activists killed just in Colombia, The Guardian, (2022).
