Разговорот го води преведувачката и уредничка Катерина Шекутковска

Хана ја запознав околу половина година откако започна револуцијата во нејзината татковина, Република Беларус. Тогаш можевме да се сретнеме само дигитално. Пред еден месец имав можност да ја сретнам во Лондон и да разговарам лично со неа за состојбата во Беларус, за минатото, сегашноста и толку неизвесната иднина, за нејзината поезија, но и за животот во егзил и принудната миграција.

Хана е наградувана поетеса, преведувачка и активистка која денес живее во Лондон и пишува докторски труд на Универзитетот во Брајтон, но е лишена од можноста да се врати дома. Во нејзините песни, таа се занимава со искуството на девојчињата, девојките и жените кои растат и живеат во строго патријархална држава каква што е Беларус, а по 2020 година, нејзините текстови стануваат нагласено политички, цртајќи лак меѓу диктаторот и семејниот насилник. Преку разговорот со Хана дознаваме повеќе за развојот и динамиката во беларуската револуција, но и за важноста на улогата на жената во истата. Таа исто така го открива и нејзиниот пат до политичка свесност и каква улога играла поезијата за време на револуцијата.

Важно: Покрај официјалната транскрипција на беларуските топоними и имиња кои се раководат по руското именување и писмо, од почит кон мојата соговорничка и нејзините сограѓани и сограѓанки си зедов слобода да користам транскрипција која соодветствува на нивниот јазик.

Драга Хана, поминаа повеќе од две години од почетокот на големите протести во Беларус поттикнати од нелегитимната победа на Лукашенка при изборите во 2022. Во пролетта и летото истата година, веќе се гледаа првите знаци на незадоволство од режимот, но, сепак, не избија во толкава мера како во август истата година. Во едно интервју, ти ја споменуваш состојбата на „научена беспомошност“ која била типична за луѓето во Беларус со децении. Што беше според тебе, покрај изборите, главниот настан кој ги мотивираше граѓанките и граѓаните да преземат одговорност и да дејствуваат излегувајќи на протест?

Мислам дека на многумина им се отворија очите кога владата воопшто не се интересираше за нивните животи при почетокот на пандемијата на Ковид-19. Властите лажеа за сериозноста на инфекцијата, ги намалуваа бројот на заболени и починати во статистиките. Се забележуваа форми на victim blaming и gaslighting во моментите кога изјавуваа дека вината била во починатите, кои го изгубиле животот бидејќи биле дебели, не вежбале доволно или поради некоја друга апсурдна причина.

Потоа, во пролетта 2020 година, започна да се нуди волонтерска помош, луѓето почнаа да се грижат еден за друг. Се појави Ковид-фонд кој собираше пари за маски и антисептични средства како и за медицинска опрема која државата не можеше или не сакаше да ја набави. Државата нѐ напушти и ние моравме да се грижиме сами за себе. Ова беше моментот кога луѓето презедоа одговорност. Ова беа и првите знаци на самостојно организирање.

Потоа, Сјархеј Циханоуски, започна да патува низ земјата, одејќи во помалите градови и села за да зборува со луѓето. Тие му ги кажуваа своите проблеми, а тој слушаше. Не треба да го потцениме значењето на слушањето. Понекогаш е потребно само некој да ве сослуша и да ви каже дека има проблем, а тој проблем не сте вие. И тоа е првиот чекор кон слобода. Згора на тоа, кога Циханоуски ги пренесуваше разговорите и средбите со овие луѓе на стрим, им помогна на многумина да се чувствуваат поврзани и да видат дека не се сами.

Потоа настапија Виктар Бабарика и неговиот тим. Образовани, интелигентни луѓе. Тие му се обраќаа на друг слој на општеството. Но, на некој начин, на сите. Тие исто така повикаа на достоинство и почит. Ги потсетија граѓаните и граѓанките колку се неверојатни, талентирани и способни. Ако направиме споредба со врска во која се врши злоупотреба, ова охрабрување е апсолутно неопходно за жртвата да стекне сила. Кога со децении некој ти зборува дека не можеш, дека не заслужуваш подобро и дека си ништо, почнуваш да веруваш во тоа и да се откажуваш. Ако ти е кажано дека можеш, дека си способен/а, дека заслужуваш добар живот, тоа повикува до некаква вистина, до некое знаење длабоко во тебе дека може да бидеш посмел/а. Кога ќе погледнеш наоколу и видиш илјадници како тебе, се активира таа храброст во твоето тело.

Многу објавени книги за револуцијата и протестите во Беларус го користат насловот на една позната книга од Светлана Алексиевич, „Војната нема женско лице“. Во скоро време, Олга Шпарага си поигра со овој наслов именувајќи ја својата книга „Револуцијата има женско лице“. Никаква случајност, се разбира, бидејќи сите три члена на обединетата кампања која му се спротивстави на Лукашенка беа жени (Свјатлана Циханоускаја, Марија Калесникава и Вераника Цепкала). На маршевите, на таканаречените „синџири на солидарност“ и протестите, женската доминација беше видлива. Нема сомнеж дека жените играа централна улога во револуцијата, но ќе може ли да ми објасниш како дојде до тоа?

Да бидам искрена, не преферирам да тврдам дека беше револуција само на жените или во поголема мера на жените. Многу мажи беа активни, мотивирани, храбри, паметни. И многу жени исто така. Но, точно е дека во моментот кога трите жени ги соединија своите напори и ја ставија Свјатлана на чело како кандидатка на опозицијата, играта комплетно се промени. Пак, мислам дека има нешто архетипско во оваа констелација. Свјатлана, Марија и Вераника се толку различни, во тоа тројство комбинираа женски и машки квалитети што мислам дека беше една од причините за нивната привлечност. Неверојатно беше што тие со свои зборови ја смислија оваа идеја за 15 минути. Што значеше дека долго време тлеела. И дека дошол правиот момент.

Жените во Беларус отсекогаш биле силни. Отсекогаш преземале многу одговорности, работеле, се грижеле за домот и семејството. Што значи: тие биле добри менаџерки. Овој труд не е видлив и тие не добиваа почит за тоа. Но, тоа е способност која ја имаат, независно дали свесно или несвесно. Околностите им дадоа платформа да настапат во полна моќ, да станат видливи. Се разбира, политички, трите водачки соединија луѓе со различни гледишта и визии, ги соединија во идејата за промена која би можеле да ја остварат само ако малку притиснат.

Веќе ја споменав книгата „Револуцијата има женско лице“ од Олга Шпарага, членка на протестното движење и на феминистичката група на координативниот совет која беше уапсена во октомври 2020 година и сега живее во егзил. Во книгата, Шпарага го дискутира развојот на женскиот субјект и на колективниот субјект низ револуцијата како и нивната кореспонденција. Таа не се двоуми да ги спомне критиките упатени кон патријархалниот тип на жена која ја претставувала Циханоускаја на почетокот на кампањата. Меѓутоа, Шпарага исто така го опишува и развојот на Циханоускаја како јавна личност и нејзината амбивалентност: од една страна, сопруга и мајка, на друга страна, пак, преведувачка, активистка и пред сѐ кандидатка за претседателка која му пркоси на моќен опонент. Дали мислиш дека оваа амбивалентност беше неопходна за да комуницира со пошироката јавност како личност со која многумина може да се идентификуваат? Или можеби и да се пронајдат себеси во приказната за една еманципација, грубо кажано, „од кујна на улица“?

Не ми се допаѓа како звучи тоа, „од кујна на улица“. Многу луѓе го користеа тоа против Свјатлана. Како да е тоа нешто лошо да се грижиш за твоето семејство и да немаш политички или други амбиции. Сигурна сум дека целта на феминизмот е да ги остави во прва линија жените, но и сите други да бидат она што е вистинско за нив. Да имаат избор. Исто така, треба да имаме на ум дека едно од децата на Свјатлана има хендикеп и можеби нејзиното останување дома не било потполно нејзин избор туку недостаток на избор бидејќи државата недоволно ја поддржала неа и нејзиното семејство. Набљудував како нејзиниот потенцијал растеше на прекрасен начин. Таа има силен карактер, силна волја и принципи, затоа беше способна да продолжи и покрај толкуте напади од сите страни. Посакував само да имаше избор и да останеше во политиката или во некое слично поле по нејзина волја. Потребни ни се такви луѓе, не само затоа што е жена, туку бидејќи не се наоѓаат многу такви луѓе во политиката или во јавната сфера.

Што се однесува до амбивалентноста која ја спомна, мислам дека Свјатлана беше многу подложна на патријархатот и се чувствуваше удобно во него. Не сметам дека таа некогаш била потчинета жена, но таа дефинитивно верува дека мажот е главата и дека на жената ѝ е потребен силен маж покрај неа. Или бар вака размислуваше на почетокот на нејзината политичка кариера. Меѓутоа, Марија беше покрај неа, а, се разбира, Марија беше поголема феминистка, и се надевам дека разговарале на различни теми. Секако, знаејќи дека Свјатлана е личност која слуша, се надевам дека ја слушала феминистичката група во координативниот совет и дека полека ги сфатила феминистичките прашања. Но повторно застранувам. Едноставно има толку многу што да се каже, а немам едноставен начин како да го сторам тоа.

Да, мислам дека фактот што Свјатлана играше според патријархалните правила помогна да ги придобие потрадиционалните делови од беларуското општество. Помогна и фактот што беше искрена во тоа. Повеќе прогресивните делови од општеството не може да го игнорираат фактот дека таа е жена, дека тоа ги смени состојбите за нас и дека тоа беше наша шанса да го привлечеме вниманието кон нашите проблеми. И да бидеме повидливи. И сестринството стана реалност, многу повеќе од порано.

Дури и пред протестите и револуцијата, уметноста придонесувала кон социјалните промени како поттикнувач на критичната мисла. И ти самата како активистка за човекови права ја употребуваше поезијата како медиум за комуникација на револуционерното искуство, социјалната промена и надежта за подобра иднина. Како ти ја користеше поезијата за да ги дискутираш овие теми? На кој начин ја сметавте поезијата (пишаната како и перформираната) како медиум кој го комуницира гласот на револуционерниот колектив?

Не сум баш сигурна дали уметноста беше доволно храбра за да го открие хоророт на диктаторскиот режим во кој живеевме и сѐ уште живееме пред 2020. Карактеристично за овие времиња се општествениот договор и внатрешната емиграција. Си ги живеевме животите, не ја допиравме политиката. Самата јас со години пред 2020 ја делев културата од политиката и инсистирав дека сум дел од културна опозиција, не од политичка. Очигледно, ова беше наивно. Сега мислам дека сѐ е политичко, нашите мисли, нашите избори, нашите потреби се детерминирани од норми, а нормите се тесно поврзани со политика.

За мене, диктатурата е насилство. Насилство против твојата волја, твојот идентитет, твоите желби и соништа, твоите потреби. За мене, таа е директно поврзана со патријархатот. Тесно е поврзана борбата против едното и другото. Станав бунтовна против тиранијата на татко ми и неговиот патријархат пред да знам што е всушност тоа, пред да сфатам како тој влијаел врз мене, и далеку пред да станам политички свесна. Но, верувам дека моите песни кои ми помогнаа да го срочам во зборови патријархатот и домашната тиранија, ми помогнаа да станам политички свесна жена, доведоа до тоа да бидам дел од револуцијата и да го почитувам сестринството. И дека кога ги читам овие песни, им помагам и на други.

Јас практично го изгубив мојот поетски глас во 2020. Оттогаш наваму имам напишано само малку. Но сѐ уште ги наоѓам вистинските зборови во нечија поезија. Фраза, стих, а кога ќе ме погодат во срце, имам надеж дека ќе бидам способна да го вратам мојот поетски јазик. Зашто поетскиот јазик е најпрецизниот. Најискрениот.

Женското искуство во револуцијата беше нагласено уште од самиот почеток. Ме фасцинира колку многу моќни гласови од круговите на уметниците стекнаа интернационална слава со нивните уметнички дела и политички ангажман. Како се рефлектираше женското искуство во твојата поезија? Кои аспекти од уметностите и особено од поезијата на беларуските жени ти се исклучителни и инспиративни?

Ова беше нашата шанса да го скршиме оковот на молкот и го искористивме. Со години, активистите и активистките го поткреваа, да речеме, проблемот на семејното насилство и системското родово базирано насилство во Беларус. И дури ни жените не слушаа. Во 2020, оние кои не сакаа да слушнат, мораа да се соочат со реалноста. Само се надевам дека нема повторно да го свртат грбот. Таа година станав пријателка со жени со кои не би се спријателила под нормални околности. Понекогаш им ги читам моите песни, тоа се трогателни моменти. Сакам да мислам дека интуитивно имам вметнато некаков код во моите песни и дека кога ја слушаат, доаѓаат чекор поблиску до самите себе, стануваат послободни.

Откако Лукашенка ги потпиша рестрикциите на крајот на мај 2021, стана скоро невозможно повторно да се замислат протести во овие размери. Во меѓувреме, руската инвазија во Украина нѐ остава уште позагрижени за иднината на Беларус. Кој е твојот начин да не ги изгубиш вредностите кои ги стекнавте за време на револуцијата?

Овие вредности се земјата на која стоиме. На која стојам јас. Има многу малку нешта кои ги поседувам – себеси, и тоа е скоро сѐ. Насилно сум одвоена од мојата татковина. Овие вредности се мојата татковина, земјата под моите стапала. Ако можеме да замислиме нешто, тогаш можеме да му дадеме живот. Но ние исто така ветивме, им ветивме на луѓето кои се сега во затвор дека тие нема да ги одлежуваат ужасно долгите затворски рокови. Понекогаш кога сакам да се откажам, мислам на нив. И тогаш се чувствувам засрамено, но понекогаш срамот е двигателна сила. Мислам дека премногу луѓе страдаат за нас за да се откажеме сега, во моментот кога можеби сме најблиску до вистинска независност.