Лана Басташиќ е родена во Загреб. Се занимава со книжевност и досега има објавено збирка поезија, книга за деца, две збирки раскази и еден роман. Добитничка е на многу награди за проза и поезија. Нејзиниот дебитантски роман „Фати го зајакот“ („Uhvati zeca“) беше во најтесниот избор за 65-тата награда на НИН за најдобар роман во 2018, а оваа година е награден со Наградата за литература на Европската унија. Пред скоро една година имавме можност да ја чуеме во МКЦ, на четвртото издание на книжевниот фестивал „Друга приказна“, а во оваа прилика споделува нешто за своето творештво, ангажираната книжевност и за потребата од коренити промени во насока на родова рамноправност. Разговорот го водеше Радица Стојановска.
Многу автори и авторки изминатиов период се изјаснија дека добро се справуваат со принудната изолација и дека ова време го искористуваат за интроспекција и пишување. Какво е твоето искуство и како новонастанатата ситуација влијае на темите кои те преокупираат и се отсликуваат во твоето творештво?
Сакам да поминувам време сама и немам никаков проблем со изолацијата, но е многу поинаку кога е наметната однадвор. Долго не можев ни да пишувам ни да читам. Во цела оваа ситуација – вклучувајќи го и земјотресот кој го погоди Загреб – сè што би напишала би ми изгледало лажно и претерано. Не сум од оние кои ќе напишат расказ или роман за ова што се случува – прво затоа што тоа сега ми се чини како евтин маркетиншки трик, второ затоа што мислам дека за пишување за што било е потребна дистанца. Моите теми се и понатаму исти, сега само ми е потребно да се вратам во секојдневието кое е доволно здодевно за да сакам да измислувам раскази.
Со оглед на тоа што женските наративи со сиот нивен спектар се сè уште ретки во книжевноста, понекогаш се добива впечаток дека пишувањето за/од жени е една форма на бунт кон постоечките текови и тенденции. Што мислиш за потенцијалот на книжевноста како општествено ангажирана уметност и дали своето творештво го доживуваш како такво?
Секоја добра уметност е ангажирана сама по себе – создаваме нешто што не постоело, нешто од ништо што зборува за местото и времето во кое настанало. Уметноста е еден вид вишок на стварност, така што со самиот факт дека постои, веќе е ангажирана. Пишувам главно за женското искуство затоа што тоа е и мое искуство, тоа е она што го знам и не сметам дека е посебно егзотично да се зборува за искуствата на педесет проценти од луѓето. Срамно е што тоа е сè уште вест.
Во твојот прв роман „Фати го зајакот“ („Uhvati zeca“) ја следиме приказната за патувањето на две пријателки. Неизбежно е да се забележи дека женското пријателство скоро и да не наоѓа свое отсликување во книжевните дела, секако не онолку колку машките пријателства кои континуирано се одржуваат во рамките на светската книжевност. Како се наметна женското пријателство како еден од главните елементи во твојот роман и колку ти беше важно да биде веродостојно претставено?
Да бидам искрена, воопшто не размислував да пишувам книга за женско пријателство. Имено, ми се чини дека после толку години нема вистинско пријателство помеѓу Сара и Лелја. Постојат само заеднички спомени и заедничка историја која е неможно да се игнорира. Однос кој ми беше многу поинтересен и поважен е оној помеѓу раскажувачката и нејзиниот лик – дали е можно вистинска личност да се претвори во книжевна јунакиња и што значи да се сфати нечија приказна ако ја немаме лично проживеано? За жал, нема многу наративи во кои доминира однос на две жени, па е сè уште новост кога се пишува за тоа. Се надевам дека ова ќе се промени.
Фотографија: Радмила Ванкоска
Во едно интервју имаш спомнато дека подготвувајќи го второто издание на романот си интервенирала и си направила некои ситни измени во текстот. Колку е потребно да се биде самокритичен? Од друга страна, со оглед на тоа што општеството секогаш има забелешка за изгледот, однесувањето, зборовите на девојките и жените, како да се заштитиме од премногу самокритичност и да се ослободиме од потребата да се објаснуваме?
Тоа е одлично прашање – и самата сум често растргната помеѓу тие два порива: да го средувам текстот до бесвест или да застанам зад него и да престанам да се правдам. Ми се чини дека за жените и за мажите владеат различни критериуми, како за сè друго така и за пишувањето. Нам многу потешко ни се простуваат грешки. Ако проговориме јавно, а да напишеш книга значи да истапиш во јавниот простор, мораме дополнително да докажуваме дека имаме право на таа позиција. Накратко, жените мораат да пишуваат беспрекорно ако сакаат да добијат какво било признание или место на сцена. Од една страна, тоа ни помага да бидеме доволно самокритични за да не се заљубуваме прелесно во себе и во својот наративен глас. Од друга страна, би сакала жените да престанат со тоа постојано правдање и објаснување и едноставно да пишуваат и објавуваат. Вистинска рамноправност ќе има кога и писателите и писателките ќе имаат еднаков број не само одлични романи, туку и средно добри и лоши. Потребна ни е просечност ако сакаме да одгледаме извонредност. Сето тоа оди заедно.
Истакнуваш дека ликот на Лелја е олицетворение на Босна, а и дека општо сакаш да пишуваш за Босна и за Балканот. Што е она што те фасцинира на овие простори? Што би сакала да промениш на овие простори нудејќи поинкава перспектива во својот дискурс?
Не би рекла дека нешто ме фасцинира. Од фасцинација патат главно привилегирани странци кои доаѓаат во Сараево, пробуваат пита, кафе и ракија, па наводно посакуваат нешто да сфатат или да објаснат. Мене Босна не ме фасцинира, таа е едноставно она што ме создало, моја појдовна точка. Пишувам за она што го познавам и за оние кои ги познавам така што би ми било неискрено да напишам роман за младите уметници во Бруклин. Можеби е тоа моја мана како писателка, и тоа е во ред. Едноставно мислам дека секоја земја е подеднакво книжевна и зависи од тоа колку е писателот способен во локалното да најде универзално. Не знам дали книжевноста може да промени што било, ниту размислувам на тој начин кога седнувам да пишувам. Литературата е само начин нешто да се каже, како што кажа една попаметна личност од мене, ова е просто мој начин.
Како би ја опишала позицијата на жената во книжевните кругови, застапеноста на жените на книжевните фестивали, во издавачката дејност? Како би ги охрабрила младите девојки кои сакаат да пишуваат?
Позицијата на жените во книжевноста е, меѓу другото, постојано да коментираат за позицијата на жените во книжевноста :). Не верувам дека едноставното додавање на жените на листи, фестивали, списанија е доволно за да се промени системот. Промените мораат да дојдат од корен – треба да се промени училиштниот систем, читанките, начинот на кој се разговара со девојчињата во основните училишта и климата која се негува во училниците. Треба да ги учиме девојчињата да имаат што да кажат и дека нивното проговорување не значи одземање простор на некој друг. Треба да ги научиме дека не е нивно да ја разубавуваат атмосферата. Дури тогаш тие девојчиња ќе израснат во жени кои ќе пишуваат слободно, без цензура и без правдање. Тогаш сè друго ќе има смисла.
