Во моментов е тешко да се најде поголема иронија од името на училиштето „Stvar srca“, чиј сопственик „славниот драмски педагог“ Мирослав Алексиќ беше уапсен под обвинение за силување на поранешни ученички, тогаш малолетни девојчиња, вклучително и успешната белградска актерка Милена Радуловиќ, која по пријавување на случајот прва излезе во јавност и го сподели трауматското искуство на повеќекратно сексуално злоставување извршено од нејзиниот поранешен учител. По неа, истото го стори и актерката Ива Илинчиќ, а до сега повеќе од дваесет девојки го пријавиле Алексиќ.

Актот на храброст и благородност на Милена Радуловиќ е непознат во балканската историја, а навредите и злонамерните коментари кои ја следат нејзината одлука да проговори и пријави за да спречи тоа да им се случи на други девојки се само едно во низата сведоштва за културата на насилство што ја нормализиравме „надевајќи се“ дека сексуалната злоупотреба се случува некаде далеку, некому друг.

Освен што бајката за Црвенкапа нè „научи“ дека девојчињата ќе бидат казнети за нивната независност и љубопитност, таа, како и другите приказни, како во литературната, така и комшиската традиција, погрешно нè убеди дека насилството се случува само на непознати места, од непознати лица и волци, меѓу кои најчести се тие кои ставаат „дрога во пијачката“.

Искуството на Милена, како и тие на другите девојки, за жал ни потврдија дека сексуалното злоставување најчесто се случува во безбедни и пријателски средини, како што е училиште со бизарно име под водство на монструм, во кое со години е граден односот на доверба како тој меѓу децата и строг, но почитуван и неретко обожуван родител. Надвор од училиштето, се ширеа митови за познатата „метода на големиот драмски педагог“, кој, на вистина, можеше да се пофали со завидна листа на одлични српски актерки и актери кои ги направија своите први чекори во неговото драмско студио, што дополнително ја објаснува довербата што му ја укажаа родителите на децата кои ги подучуваше глума, готвење, литература и разни други животни вештини кои им се од мала корист во моментот кога ќе им ги уништи животите.

Нормализација на културата на насилство

Фактот дека Алексиќ бил интимус на Аркан, режисер на неговата свадбата и видео придружник во неговиот напад на Вуковар, исто така, сведочи за културата на насилство што е нормализирана. Но, сведувајќи го овој злосторник на профилот на соучесници/ видео набудувачи на воените злосторства амнестира 90 проценти од другите злоставувачи кои немаат контакт со воени злосторства, туку се фини соседи или скромни роднини од провинција.

Една од историските последици на одлуката на Милена е реакцијата на инаку индолентното балканско општество (освен по прашањето зошто не пријавила порано), се однесува на одлуката се повеќе жени и некои мажи да зборуваат анонимно за траумата на силување или сексуално вознемирување. Клучен момент беше лансирањето на Фејсбук страницата Nisam tražila, која доби над 33.000 следбеници во првите пет дена од своето постоење и објави стотици сведоштва за искуствата на жените за сексуално злоставување и вознемирување.
Поради нападот на страницата, текстовите беа пренесени на веб страница, а формирана е група на Фејсбук што допринесе луѓето да зборуваат што е можно посигурно за она за што молчеа многу години.

Конечно, интензивираната приказна за сексуалното злоставување и вознемирување придонесе жените, независно од страницата, да почнат јавно да зборуваат за сопствените трауми.

Судскиот епилог за најмалку еден случај би бил најдобриот исход и охрабрување за сите кои доживеале ваков тип на насилство. Се надеваме на незапирлива лавина лансирана благодарение на храброста на една жена. Создаден е историски момент, кому, како што вели Нејра Латиќ Хулусиќ, Милена му даде лице.

Лицето на благородноста

„Уметноста ме научи дека криминалот, неправдата или каков и да е проблем мора да се соопштат со тоа што ќе се доближи до срцето, а не до умот и затоа историскиот момент на кој Милена Радуловиќ му даде лице е од клучна важност. Таа на луѓето на Балканот им го даде своето храбро лице како личност која доживеала насилство и му го даде лицето на човекот кој ја силувал. Тоа е чин на огромна хуманост затоа што таа тоа го стори тоа за иднината на сите жени и го стори тоа како што треба.“ – со пријавување во обвинителството што засега резултираше со други пријави и апсења.

Фактот дека Милена е актерка и многу популарна и ценета јавна личност придонесе темата да одекне на нашите простори во форма на поддршка и движење, што придонесе со интензитет да ги промениме работите и да напредуваме на тоа поле. Милена им го даде своето лице и утеха на луѓето кои страдаат од некакво насилство дека не се сами, оштетени, грди, изгубени, посрамотени.

„Затоа, се надевам дека овојпат нема да ја изневериме нејзината храброст и дека во име на сите оние кои завршија посрамотени во рубриките „црни хроника“, ќе му ставиме крај на систематското сексуално насилство и малтретирање, а потоа и на секоја друга неправда кон оние кои не се заштитени.“ – вели режисерката Нејра Латиќ Хулусиќ.

Револуционерниот исчекор на Милена со подеднакво важни резултати кои одамна го надминаа капацитетот на волонтерски ентузијазам постигнa споменатата платформа „Nisam tražila“ да се претвори во движење, а под притисок на хакерски напади и обиди за отворање лажни профили да стане веб-платформа и група на Фејсбук, се со цел жртвите да останат анонимни во можноста да го споделат сопственото искуство.

Исповедите на оваа страница го потврдуваат она од каде започнавме, дека сексуалното злоставување се случува во семејниот дом, неговите сторители се татковци, на чии дела денес сведочат деца… Страницата не може да го компензира недостатокот на формално пријавување на сторителите во државните институции, но може, и тоа веќе и го прави, да придонесе за бројни процеси, поврзување и огромна поддршка на која сме сведоци со денови. Несомнено, клучниот сегмент беше независноста на нејзините иницијатори, што создаде доверба кај жените кои преживеале разни форми на сексуално насилство. Меѓу другото, страницата помогна да се подигне свеста за личните и потиснати искуства за сексуално злоставување или вознемирување.

„Во последните неколку дена запознав жени кои велат – ништо вакво не ми се случило, но сепак сум ужасната, а потоа кога ќе си го вратат филмот и почнуваат да копаат низ потиснатите спомени од сексуалното вознемирување и злоупотреба што ги доживеале во нивните животи, или такви кои претходно не ги доживувале сериозно или воопшто не го доживувале како насилство. Мислам дека ова е едно од најважните придвижувања: жените почнуваат да ги именуваат работите според нивните вистински имиња и препознаваат (или признаваат) дека она што им се случува не е и не треба да биде прифатливо.“ – објаснува Селма Асотиќ, уредничка на феминистичкото списание Бона и предавачка по пишување на Универзитетот во Њујорк.

Кршење на друштвената парадигма за машката моќ

„Дури кога луѓето ќе ги видат злосторствата што им се случуваат на другите, сфаќаат дека ова не е нешто имагинарно што се случува далеку и ова може да биде добро време да се изврши притисок врз институциите да го сфатат овој проблем посериозно. Пред неколку месеци ги анализирав пресудите за силувања во БиХ, користев некои анализи користени од Атлантската иницијатива и таму најдов ужасни работи, судски намалувања на висината на казните за сторителите, наведувајќи дека сторителот е угледен член на неговата заедница, дека има две малолетни деца за кои се грижи, дека е сиромашен и слично. Дадени се неверојатни олеснителни околности без да се објасни зошто се одредени олеснителни околности. Ова е моментот кога треба да посочиме и на такви работи. Бидејќи институциите се многу важен дел од овој проблем и дел од решението. Значи, би било добро медиумите, покрај тоа што ќе се занимаваат со пренесување на искуствата на жртвите, да се занимаваат и со системот кој би требало да реагира што поврзо“ – вели Вања Стокиќ, уредничка на порталот еТрафика.

„Nisam tražila и основачите направија нешто што е од голема важност во овој момент во разбивање на парадигмата на општеството засновано на моќ, најчесто на мажите, а тоа е да ги отворат очите на јавноста и институциите за бројот и фреквенцијата на родово засновано насилство и вознемирување околу нас. Основачите повеќепати потенцираа дека ова е само неформална платформа за привлекување внимание и солидарност и постојано повикуваат случаите да бидат пријавувани во полиција и надлежните органи. За кратко време, добија сериозна медиумска моќ, што многу поголеми организации со милионски буџети за борба против родово базираното насилство не можат да го сторат со години, и се надевам дека со соодветна помош од експерти, добро ќе ја искористат. Засега, на страницата може да се најде директен линк за психолошка и правна помош, а тоа е од големо значење.“ – вели Нерја Латиќ Хулушиќ, која се осврна и на нашата забелешка дека движењето на Фејсбук не може да биде замена за недостаток на правно гонење на сторителите на сексуални злоупотреби.

Револуција, а не хајка

„Проблемот тука е што луѓето никогаш не биле систематски образувани што е сексуално вознемирување и насилство, каква квалификација за кривично дело или прекршок е доволно за пријавување, недоверба во полицијата и судството поради многу малиот број пресуди и тоталното незнаење за процесот на докажување на таквата повреда на работно место, училиште, во семејството, училиштето… Законите се полни со дупки, регулативите се полни со дупки во смисла дека ситуациите што се сметаат за сексуално вознемирување и насилство се јасно откриени, но не е јасно кој ги спроведува казните и какви се казните, доброволните приватни односи не се јасно дефинирани и сето ова отвора многу простор за манипулација. Поради ваквите слабости сторителите често се враќаат на своите работни места, и треба итно да се изврши притисок од државно ниво и закон за труд и образование до универзитетите и правилници за да се разјаснат работите, да се воведе образование од рана возраст за да можеме да го препознае насилството кога тоа ќе се случи. Да се воведат закони за стручна служба за човечки односи и правилата на однесување на секое работно место и институција кои ќе бидат адреса за какви било сомневања за сексуално вознемирување и насилство, а сепак тоа е тема што не може да се одвои од психолошко вознемирување, мобинг… Но, ајде да ги менуваме работите на подобро една по една.“ – вели Латиќ Хулусиќ, кој исто така апелира до медиумите да не бараат едно име.

„И една жртва (што повторно е омаловажувачкки поим) ќе и фрлат на толпата за сето ова да се смири. Тие ќе ги добијат своите имиња од судот, во спротивно луѓето кои доживеале насилство и вознемирување се предмет на тужба за клевета за сензационализам. Овде не станува збор за потера, туку за револуција на системот“. Медиумите, како и обично, од Милена до „Nisam trazila“ известуваат во зависност од изворот на финансирање до проценката на публиката на која и се обраќаат со некои исклучоци. Некои списанија ја почитуваа одлуката на Милена Радуловиќ да не се обраќа до медиумите по нејзиното првично појавување во јавноста, но и ги посветија насловните страни во знак на поддршка. Непрофитните балкански медиуми пишуваат правилно, како што се навикнати, но другите најчесто ловат кликови објавувајќи потресни сведоштва со „Nisam tražila“ или чекаа да излезе Милена Радуловиќ да сведочи пред обвинителството, за да напишат дека, види чудо, била потресена.

Она на што во моментов сме сведоци е образец што од време на време ни се повторува, вели Вања Стокиќ.„Секогаш кога некоја славна личност зборува јавно за насилството, медиумите почнуваат да се тркаат за да известуваат за оваа тема. Секако, има и такви кои добро ја вршат својата работа, има и сензационални, но тажно е што секогаш се чека некоја позната жена да излезе со своите проблеми. Истото се случи за време на движењето #metoo, истото се случи кога Наташа Беквалац беше жртва на семејно насилство, па сите се сетија дека темата постои. Добро е медиумите да се занимаваат со оваа тема, но би било важно да не се занимаваат со тоа на ниво на инцидент и исклучок. Пред некој ден разговарав со еден познаничка кој раководи со феминистичка организација и која вели дека се растргнати деновиве, дека сите медиуми дошле да ги прашаат за сексуално насилство и вознемирување, за конкретни случаи и судски процеси и вели дека е доста револтирана – ние за тоа зборуваме 365 дена, а тие пишуваат за тоа еднаш во пет години. Но, повторно, треба да го искористиме овој момент затоа што вниманието на јавноста е насочено кон оваа тема и треба да ја искористиме можноста навистина да се обидеме да им објасниме на луѓето што е правилно, а што не.“

Секогаш кога се работи за насилство врз жени, без разлика дали станува збор за физичко, економско или сексуално насилство, секогаш има луѓе кои поставуваат прашања за тоа дали навистина се случило, поставуваат некои свои теории на заговор, се однесуваат како судии и слично. Истото се случува и сега, на социјалните мрежи можеме да видиме толпа, пред се мажи кои го бранат сторителот, односно обвинетиот, кои го бранат и ги доведуваат во прашање сите сведочења, има и жени, а поразително е да се гледа како тие напаѓаат други жени за искуството со сексуално насилство за кое сведочат.

Општеството во моментов е прилично поделено, или поддржува со сите сили или со сите сили негира. Јас навистина не можам да разберам луѓе за кои првата реакција на нечие сведоштво е да се доведе во прашање веродостојноста на тоа и да се тврди дека лаже. Навистина е многу опасно и на сите тие коментари треба да се реагира, и на социјалните мрежи со пријавување на такви коментари, и во живо. Сите имаме однос – пуштете ја будалата, не се расправајте со него, но луѓето што ги читаат тие коментари треба да видат дека има и друга страна. Тие мора да ја видат реакцијата на луѓето кои се занимаваат со овие теми дури и кога не е толку актуелно како што е сега.

Денес, на пример, порталот Raskrinkavanje објави одличен текст наменет за медиумите кои се занимаваат со теми поврзани со насилство, како да известуваат, на што да се обрне внимание и такви текстови треба да се читаат.

Сведување на образовниот систем на однос на доминација

Во ситуации кога сите би сакале да бидат актуелни, а многу медиуми сега се занимаваат со оваа тема за да привлечат кликови, постои голем јаз во квалитетот. Од медиумите во Србија кои се поим за таблоидизам и кои на анкети го поставуваат прашањето „дали е виновен или не“ каде граѓаните треба да проценат, што е целосна глупост и тотална бесмисленост на сè за што сега зборуваме, деградирање на жртвата и понижување на нејзината сила да излезе во јавноста со сè што и се случило. Од друга страна, имаме медиуми кои се трудат да бидат професионални и новинари кои не известуваат за оваа тема само кога е актуелна, но го поставуваат ова прашање кога и да можат и кога и да пронајдат простор посветен на оваа тема во своите медиуми , заклучува Вања Стокиќ.
На страницата „Nisam tražila“, голем број поплаки пристигнаа од актерските кругови и од поранешни и сегашни студенти на актерски академии. Разликите во пристапот на раководството на академиите, исто така, влијаеа на разликите во бројот на официјални пријави што пристигнаа на адресите на институциите. Во Загреб, на Академијата за драмски уметности, во моментот има 24 пријави, за Сараево немаме информации (од таму издадоа две изјави, едната избрзана и површна, другата поконкретна) и во кои поединци без причина се занимаваат со нешто што би го нарекле одбрана на Академијата од себе самата, односно од сопствените студент(к)и, минати и сегашни.

„Првото соопштение на АСУ беше крајно разочарувачко, но и целосно очекувано. Многу ме налути нејаснотијата, прибегнувајќи кон флоскули наместо искрен, конкретен став, како и, по мое мислење, недостатокот од каква било емпатија. Овој случај изнесе многу работи на виделина, особено кога станува збор за образовниот систем во БиХ, каде што имавме најстрашни случаи на злоупотреба и насилство кои се веднаш заборавени. Во нашата земја, образованието се сведува на односот на доминацијата и угнетувањето – професорите ја потврдуваат нивната наводна божественост со навреда, понижување или уште полошо, физички малтретирање на нивните студенти. И, тоа е прифатено како нормален академски однос. Особено на факултетите како Академијата каде што ви ја продаваат приказната дека треба да страдате и дека тоа е неопходен дел од вашето актерско „калење“.

Сето тоа е глупост. И се надевам дека овој случај ќе им помогне на студентките да го препознаат тоа. Нема апсолутно никаков изговор за нарушување на нечие достоинство. Како некој што предава на универзитет, чувствувам екстремен гнев кон сите педагошки работници кои прават такви работи или дозволуваат да им се случат пред нивниот нос.

Вашата прва и основна задача како професор/ка е да ги заштитите вашите студенти. На американските факултети каде што досега предавав, постои јасна и многу ригорозна постапка за пријавување, истражување и санкционирање на случаи на сексуално вознемирување и злоупотреба. Секој член на наставниот кадар е должен да ги пријави сите такви случаи за кои знае (независно дали дознал директно од жртвата или на друг начин). И нема временско ограничување. Од вас се бара да пријавите дури и ако насилникот повеќе не е дел од универзитетот или жртвата дипломирала одамна.

И жените се луѓе

Нема систем за санкционирање на сексуалното насилство затоа што а) не го сфаќаме сериозно сексуалното насилство б) не го сфаќаме сериозно затоа што сè уште ни е тешко вистински да разбереме дека жените се луѓе и дека страдаат. И не е дека не знаевме колку е сеприсутно и брутално машкото насилство врз жените. Секој што тврди дека не знае, лаже. Истата неподготвеност да преземе одговорност може да се види во првото, многу празно соопштение со кое се повикуваат студентките да пријават вознемирување, без ниту еден специфичен збор за тоа како ќе се постапува со овие пријави, каква помош ќе му биде пружена на лицето кое пријавува, итн. Постои целосно неразбирање (реално или измислено) за сите психолошки и емоционални последици што ги предизвикува насилството: колку е тешко за жртвите да признаат, пред себе и другите, што им се случило, а потоа да пријават и да го понесат товарот на јавен судир со сторителот. Академијата, и сите образовни институции, мора да имаат јасна постапка и начин да ги санкционираат ваквите дела без оглед на тоа дали на крајот ќе се случи кривично гонење или не. „А, недостатокот на кривична постапка не може да биде изговор за да не преземат ништо“ – вели Селма Асотиќ, предавачка на New York University. Во вакви моменти, институциите не смее да се занимаваат со кризен пиар. Обраќањето на деканката на Академијата за драмски уметности во Загреб, која рече дека„ не е запознаена, но е сигурна дека постои “, резултираше во доверба во институцијата и во моментов додека зборуваме, има 24 пријави академијата за драмски уметности, а еден професор беше отстранет од Филозофскиот факултет во Загреб. Институциите во вакви тешки денови не смеат да се занимаваат со кризен ПР и да негираат злоупотреба, односно да глумат луди, но мора да признаат дека е можно и дека се случува за да не ги навредуваат понатаму луѓето кои доживеале некакво насилство во таа институција. Деканот на АСУ во Сараево во петок, 22 јануари 2022 година во прилог кој не знам кога е снимен, наведе дека „за жал, не добиле повеќе пријави за време на снимањето на прилогот“. Проблемот што треба да ги скокотка надлежните органи и да го преиспитаат системот за квалификација, прием и обработка на пријави. Инаку, до овој момент познавам барем една личност што има пријавено. Понатаму, јас лично познавам еднa и уште седум други лица кои поднесоа обвиненија во последниве години на Економскиот факултет во Сараево против ист професор, кои никогаш не беа процесуирано и тој сè уште предава. Оние што се плашат или кои не се свесни дека одмагаат, ги разбирам, но не ги почитувам, тоа е можеби нивна морална одговорност, но не и правна и затоа не ме интересираат.

Затоа ги повикувам одговорните на универзитетско ниво, потоа на ниво кантони, затоа што за среќа во несреќа, во нашата земја секој има некој над главата кој конечно може во својата огромна моќ да се справи со овој проблем, полицијата да не ги обесхрабрува тие кои известуваат и на владата дека не е доволно да се сликаат со „Nisam trazila“, вели режисерката Нејра Латиќ Хулусиќ и во заклучокот се осврнува на друга важна тема – обврската на владините претставници и институциите да реагираат. Оние со овластување да преземат многу поконкретни чекори навистина не треба да ги поддржуваат оние кои преживеале сексуална злоупотреба само со хаштагови. Актуелната состојба и резултатите постигнати од страна на волонтерска платформа како „Nisam trazila“ нè обврзуваат да ги потсетуваме субјектите голтачи на буџетски пари со бесмислени мандати во сегментот на родова еднаквост, но и плејада на невладини организации (со чесни исклучоци кои се занимаваа со сексуално и други форми на насилство врз жените во оваа земја) кои, по повод историските настани на Балканот, не се пројавија ниту преку фејсбук статус. Со #nisamtražila i #nisisama важно е, особено за политичар(к)ите да се воведе и #probudimose.

Извор: Ситан вез 

Авторка: Кристина Лјевак 

*Tekst je nastao u okviru projekta “Nepredvidljive” koji je finansiran od strane USAID-ovog Programa osnaživanja nezavisnih medija kojeg implementiraju CPCD i OM.