Во Скопје, како и во сите места на светот каде што престојуваат студент(к)и и има изразено економска, социјална и културна централизираност, постои град во град. Оваа неупадливо обележана територија се изделува од останатите куќи и станови и може слободно да се каже дека донекаде функционира хетеротописки во однос на останатите простори за домување. Со тоа отвора многу прашања за условите, општествениот контекст и луѓето коишто живеат таму. За хорор приказни поврзани со превисоки цени, супстандардни услови и ужасни газди можеме да зборуваме до недоглед, но она што ретко се среќава во онлајн групите за барање за простор за изнајмување се инцидентите со сексуалните предатори кои ги демнеат луѓето (девојките) кои живеат како кираџи(к)и, а често и во студентските домови.
Впуштањето во пазарот на недвижнини значи и зачекорување во еден строго контролиран хиерархиски простор, каде што невработената студентка, самохраната мајка и квир младите не се тие кои поставуваат граници. Без разлика на внимателно испланираните постапки и претпазливоста при изборот, овој процес не е ослободен од динамиките на моќ, социјалниот и финансискиот статус на потстанарите и локалниот контекст, којшто кај нас подразбира еден мувлосан патријархален тапет.
Кога барате стан или било каков простор за домување под кирија постапката е скоро секогаш иста: објавувате оглас на некоја од групите на Фејсбук, добивате неколку пораки со апсурдни цени и нефокусирани фотографии од некое подрумче или поткровје и сфаќате зошто истиот стан си седи празен и се врти со месеци по сите огласни групи. Покрај ваквата банална ревија на пожолтени дневни соби, којшто ви се единствено финансиски достапни, одеднаш наидувате на објава со фотографии со цензурирани имиња и неписмено срочени пораки. Сте слушнале неколкупати досега за силеџии кои изнајмуваат станови и ги вознемируваат најчесто кираџиките, но вака одблиску повторно сте шокирани, бесни, но сепак донекаде и задоволни дека девојката се осмелила да ги објави овие фотографии. И така се дур не отворите во коментари каде што дискусиите за моралот на потстанарката што не се спакувала истата вечер и оплакувањата за јавниот линч на силеџијата се во полн сјај. Ваквите виктимизации не сe ништо ново, напротив, веќе се неизоставен дел од патријархалната кујна на социјалните мрежи. И секако, најчесто доаѓаат од случајните пешаци во нашето општество на кои, ете, никогаш вакво нешто им се нема случено.
,,Во првите години од студирањето живеев под кирија во куќа, а над мене живееше газдата со сопругата. Таму доживеав вистинска траума: влегуваше кај нас често (живеевме само женски), замараше во секоја прилика, кога и да не видеше дофрлаше некоја невкусна шега или перверзен коментар кој тој го сметаше за шега. Освен тоа сакаше често да зирка низ завесите во собите, се закануваше дека ќе не избрка ако се заклучуваме дека тоа била негова куќа и можел да влегува кога сака и каде сака. Кога ми пукна филмот и заминав од таму, го објавив на социјалните мрежи, но за жал јас добив многу погрдни коментари и навреди од луѓето кои читаа низ што поминав. На крајот, жената е секогаш виновна.”
Причините зошто најчесто потстанарките не се во состојба едноставно ‘да се спакуваат’ и се принудени извесно време да трпат небезбедни услови произлегуваат токму од фактот што воопшто се во ситуација да бараат простор за привремено домување. Прекарниот статус на најголем број од ранливите категории коишто се честопати мета на насилство и вознемирување е тој којшто ги држи кираџиките во вакви околности. А до тој прекарен статус се стигнува особено лесно во стриктурално патријархалните општества како нашето. Причините за ова се добро-познатите дежурни виновници: родовиот јаз во платите, родовиот јаз во работоспособното вработено население и назадните практики со имотното наследство во РС Македонија.
Овој контекст во ќош ги втурнува токму оние коишто не се во состојба да излезат од егзистенцијалниот вртлог, па така имаме очигледни демографски импликации врз огромен дел од населението. Само 16,6 проценти од имотите во Република Северна Македонија се во сопственост на жени, во споредба со 83,4 проценти кај мажите. Состојбата со жените од руралните средини е уште поаларматна. Истражување од 2017 за жените од Полошкиот регион покажува дека 68 отсто од анкетиранитe жени кажале дека нивната сопственост е регистрирана на име на сопругот, а само 13 проценти од семејствата изјавиле дека сопственоста е на име на жената. Квир младината во Северна Македонија се соочува со уште потешка и поопасна ситуација. И покрај тоа што семејниот дом ретко кога не е извор на стрес и траума, просторите за привремено домување се исто толку потенцијално опасни места за живот.
,,Сум била избркана од стан под кирија само поради мојот родов идентитет. Кога го изнајмив станот газдите не ни знаеа дека јас сум трнасродово лице, но по едно мое појавување на национална телевизија добив повик од газдите дека јас морам да го напуштам станот за рок од 15 дена иако во договорот стоеше дека за да го раскинам мора да известам или да ме известат 1 месец однапред.”
Ковид-кризата дополнително ја усложни работата со секој вид на мобилност на жените и квир младите. Не секој може да го замисли развојот на настани каде и покрај небезбедноста на привремениот простор за домување, принудени сте да останете таму затоа што или немате каде да се вратите или едноставно немате пари за нов простор. Ова особено важи за студентките. Престојот во студентските домови за време на студирање подразбира не само живеење во заеднички простор за домување, туку и најчесто пристап единствено до руинирани и небезбедни заеднички тоалети.
,, Во студентскиот дом „Кузман“ во Скопје, каде што живеев кога бев студентка (2006/2007) туш кабините и вецеата беа комунални за целиот кат, а во собите на мојот кат живееја главно парови (иако блокот беше женски). Од трите туш кабини само една беше исправна, а и таа не беше безбедна за користење. Откако неколкупати непознато лице (лица?!) се обиде да ја тргне завесата додека се туширам и се обиде да снима со мобилен телефон одозгора од соседната кабина или оздола под завесата, почнав да се туширам исклучиво со придружба и тоа го правевме речиси сите женски лица што престојувавме во домот. Една на друга си чувавме стража на достоинството.“
Сексуалното насилство во студентските домови е детално документирано последниве години во САД, но за жал кај нас е моментално само нешто кое се подразбира и за кое сме слушнале од другар(к)и. Еден важен аспект којшто честопати отсуствува од дискусијата за сексуално насилство или вознемирување и согласноста, е тоа како просторот може да го овозможи и олесни овие престапи. Додајте го кон ова и прашањето за сопственост и имате една пространа и неодредена зона со имплицитни динамики на моќ, каде нетипичен е секој обид за преговарање на граници. Во публикацијата “Sexual Citizens: A Landmark Study on Sex, Power and Assault on Campus”, Херш и Кан мапираат корелација помеѓу просторните динамики како контрола, пристап и чувство на удобност и сексуалното вознемирување и/или насилство. Во еден напис за нивното истражување тие го спомнуваат мебелот, возраста и апсолвентските соби како важни варијабли во контекст на согласноста и сексуалното вознемирување. Отсуството на било каква студентска едукација за сексуално вознемирување резултира со намален квалитет на образование, чувство на небезбедност и секако, трауматични искуства за кои никој не одговара.
Неконтролираното ширење на пазарот на недвижнини и монополизирањето на просторите за домување во контекст на нашата патријархална реалност не дава знаци за некакво системско решение на проблемот со насилството и вознемирувањето кај потстанар(к)ите и студент(к)ите. Сопственоста, и уште поважно чувството на поседување на извесен простор, честопати зафаќаат поголема површина од фактичката реалност и знаат да си го најдат патот до нашиот личен простор и приватност. Во отсуство на квалитетни пракси за заштита се создаваат неформални начини на кои се предупредуваме едни со други и споделуваме искуства. Ова е секако далеку од доволно и не се зафаќа детално и системски со проблемот, но покренување на ваква јавна дебата е првиот чекор кон воопшто отворање на ова прашање.
