Денес не се разбудивме во различен свет – се разбудивме во истиот свет кој продолжува да го става профитот пред планетата, уништувањето пред човечноста и насилството пред емпатијата и сочувството.

(непознат/a автор/ка)

Денес можеби се разбудивме во истиот свет од вчера, но фактот дека почна војна во Европа, во најмала рака нè пресече. После две години живот во здравствена и економска криза која допрва зема замав, нашите кревки срца сакаа и се надеваа на подобро утре. Соочени со реалноста дека тоа утре не доаѓа (баш напротив), продолжуваме да живееме meme-зирајќи ја реалноста која е тешка за прифаќање и голтање, станувајќи опасно цинични и апатични. На очајот и деструкцијата одговараме со еднакво толку очај и деструкција. Барем тоа го правам јас и луѓето околу мене.

Веќе подолго време се чувствувам како да сме на некој раб. Нетрпеливи сме, анксиозни, панични и/или депресивни, и си ги подаваме состојбите во круг, секогаш замаскирани со интелектуален хумор, најчесто на сопствена сметка. Поминаа деновите кога верувавме дека качувањето на Водно или броењето на steps, балансираните оброци и односи и ливчето со прешкртани обврски ќе направат којзнае што за нашата иднина или ќе го стишат гласчето кое сè погласно навива: сè оди во пропаст. Наместо тоа, сведочам и живеам чудни навики на спиење, сомнителни и импулсивни животни избори и зајакната потреба од разно-разни пороци. Ако пред само неколку месеци бев во потрага по тајната на доброто ментално здравје, сега ми се чини како да сум на мисија да го докрајчам. Повеќе не се ни обидуваме да се „подобриме“, зашто ни се чини дека повеќе нема идинина за која треба да се работи. 

Во центарот на нашето внимание не е овој загрижувачки став кон животот, туку спорот меѓу Меди и Кеси, од втората сезона на Еуфорија. Дали си тим Меди или тим Кеси? Која е полуда? Кој кого ќе претепа? И зошто побогу оваа исконска драма не доби повеќе минутажа во последната епизода од сезоната?! Ова нè прави навистина гневни, додека, паралено, читаме како гори најголемата нуклеарна централа во Украина. Omfg. Мислам дека нема да доживееме 2030. Ни 2024 нема. Да се помириме со време. Читам во групната порака на друштвото. Добро бе, толку ли нема од милион ебани психопати на светот еден да се најде да го убие Путин. Па само ја имам спиено со тројца убијци во животов. (хахаха/хахаха/хахаха). Потоа зборуваме за бесплатната презентација на Кирби, која исто така си ја подаваме еден на друг, дали е паметно да се замрзне поголема количина на месо пред да се одмрзнат цените и кој што ќе прави вечер, зашто, сепак е петок. Ако морам да изберам еден збор кој би го опишал овој период и пристап кон реалноста, тоа е баналност. Знам дека не сум единствената што се чувствува така. Прашањето е, веројатно, каде одиме оттука? И дали некој сè уште верува дека воопшто има каде оттука?

Ако да се прави било што може да е ризично, тогаш зошто да не изгориме сè?

Самошто помина 8 Март. Се сеќавам на енергијата која обично ја чувствувам околу овој ден, видот на текстови кои обично ги пишувам овој период со почит кон досегашните победи на жената за родовата еднаквост, еланот и вербата во промена. Никогаш не сум била оптимист, но секогаш сум била идеалист. Сум верувала во поединечниот и групниот политички ангажман, во нашите гласови и моќ за мобилизација. Во пишување и застапување. Во промени. Но гласчето кое вели дека сè оди во пропаст, сè почесто ме убедува дека секој чекор, труд и надеж се залудни. 

Денес, март ме потсеќа на сите девојки и жени чии слики и податоци беа споделeни во Јавна соба, Гевгелија Хаб и сите слични групи, а кои никогаш не добија правда, без разлика на сите напори. На Пале од Велес, која седеше во притвор без струја, зашто беше жртва на насилство. На Моника, исто така од Велес, чие обвинение беше отфрлено, иако со години беше малтретирана и силувана. Ме потсеќа на сите жени кои изгубија работа во пандемијата, или пак се преработеа во страшни работни услови. Ме потсеќа дека влегуваме во трета пандемиска година, која со сите свои пропратни дрангулии, нè направи исплашени, осамени, растроени и сиромашни, во секоја смисла. Се наоѓам себеси нервозна, истрошена и целосно демотивирана. Ако порано тешкотијата ме мобилизирала, сега ме парализира. Од таа парализирана состојба се исмевам самата себе. Ги романтизирам, речиси фетишизирам, психолошките состојби кои во моментов не успевам да ги надминам. Свесно креирам ситуации кои ми наштетуваат и ужасно го третирам сопственото тело. Како да излезам од овој деструктивен loop?, се прашувам понекогаш, зашто сум свесна за сите начини на кои самата го перпетуирам, но се чувствувам немоќна да го сопрам. Одговори околу мене баш и не наоѓам, зашто горе-долу истото однесување го гледам каде и да се свртам, но наидов на еден концепт кој донекаде ми помогна да ги артикулирам своите моментални чувства: дисоцијативен феминизам.

Терминот е воведен од Емелин Клајн во 2019 година во однос на еден растечки глас во поп-културата кој може да се објасни како самосвесен, емотивно интелигентен глас, кој говори со доза на дистанца, што го користат првенствено жените, кога ги раскажуваат нивните трагични животни искуства; како пример може да ги земеме девојките од Еуфорија, која било од хероините во романите на Сели Руни, Џули од The worst person in the world или ликот по кој е скован терминот – Fleabag, од истоимената серија на Phoebe Waller-Bridgе. 

Опишана како некоја која застранува од хипер-оптимистичниот, #girlboss“ феминизам, дисоцијативната феминистка е безизразна, цинична нихилистка. Таа детално објаснува „очигледно застрашувачки факти за уникатно женски маки“ преку ноншалантни шеги, каде таа е секогаш во центарот на заебанцијата. Оваа (поп) фигура потоа продолжува да живее преку тик-ток трендови, налик “the feminine urge to”, но и во нашиот очигледен интерес и препознавање во ликови кои од една страна се независни, начитани, интелигентни и духовити, но од друга страна, едноставно кажано, тотален и комплетен распад систем. Зборувајќи за овој тренд, Клајн вели „очигледно почнавме да ги интернализираме нашите егзистенцијални болки и анксиозности, смешкајќи им се свесно, и емотивно затапуваме, за да задржиме некоја доза на ноншалантност.

Во психологијата, дисоцијацијата се опишува како ментален процес на одвојување од сопствените мисли, чувства, сеќавања или чувство на идентитет. Психотерапевтката Радмила Живановиќ во рубриката „Прашај психолог“ на РадиоМОФ вели „диссоцијацијата значи дека постои забрана траумата да се асоцира со остатокот од животот. Според Басел Бан дер Колк, таа не припаѓа на остатокот од животот и се отрга од севкупноста на чувството на себе. Во дисоцијацијата постои расцеп помеѓу различни доживувања на себе, дисоцираниот дел е најчесто делот во кој еден аспект од себе е изгаснат, исплашен, и силно истрауматизиран.“

Психолозите веруваат дека секој може да се дисоцира до одреден степен, но постои разлика помеѓу дијагностицираното дисоцијативно нарушување и „непатолошката дисоцијација“, при што мозокот на субјектот накратко оди на автопилот и се одвојува од моменталната болка.

Дисоцијативниот феминизам не се однесува на медицински дијагностицирани појави на дисоцијација, туку свесно, дури перформативно „одвојување“ од општествениот и/или интимниот контекст, преку разновидни нихилистички ставови и деструктивни пракси, како своевиден одговор на трауматичните искуства и секојдневие. Феноменот најпластично се забележува кога Fleabag погледнува во камерата за време на клучни моменти во наративот, исклучувајќи се од сопственото тело, зборувајќи ѝ директно на публиката. Овие моменти на исклучување се случуваат кога таа е соочена со кринџ, болни, трауматични настани, на што таа одговара со самопотценувачки/обвинувачки хумор, секогаш интернализирајќи ја траумата и потоа свесно дејствувајќи на начин што ќе искреира дополнителен хаос, наместо вистинско процесирање на искуството. Се работи за „кинематографска екстензија на одвојувањето на умот од телото што се случува за време на вистинска дисоцијација, и се користи за да се опише механизам за справување што го користат многу млади жени денес.“  

Проблематично е оваа состојба да се стави во иста реченица со феминизмот, и баш затоа, концептот на дисоцијативната феминистка е подложен на силна критика. Во суштина, оваа фиктивна фигура е повлечена, дури исклучена од случувањата и свесно тоне во сопствената мизерија, наместо да стане активен субјект, одговорен за својот живот и избори. И веројатно она што е најпроблематично во врска со неа, е фактот што таа единствено може да постои на таков начин од позиција на привилегија. Дисоцијативната феминистика, слично како и фиктивните ликови од кои е инспирирана, е веројатно девојка која има удобен живот и ресурси, за да може да се потпре на својата фотелја со флаша вино и да твита за сите начини на кои животот ѝ е сјебан, или да креира ситуации кои дополнително би ѝ ја зациментирале таа позиција. 

Сепак, сè повеќе жени, на овој или оној начин, ја перпетуираат и ре-креираат оваа тропа во своите реални животи. Според Аманда Бенан, истражувачка на meme културата, пандемијата и живеењето во ера во која се чувствуваме како да не постојат упатства како безбедно да се движиме низ светот може да претставуваат дополнителен поттик кон (само)уништувачки пракси. „Ако да се прави било што може да е ризично, тогаш зошто да не изгориме сè?“, вели таа. 

Деструкција како креација

Но пред да ја погребаме фигурата која свесно и со умисла уништува сè околу себе, зошто да не се обидеме да го разбереме овој порив и да погледнеме во можниот потенцијал кој ја носи таа позиција, и можниот излез/исход од истата. Деструктивната хероина од нашето meme-време ме наведе да помислам на две хероини од минатиот век – двете Марии од генијалниот филм на чешката режисерка Вера Читилова „Маргаритки“, кој претставува своевидна химна на уништувањето, како автентичен чин на женски отпор. 

Двете главни протагонистки, за кои не знаеме ништо, освен дека го делат истото име, решаваат дека штом светот е расипан, не им преостанува ништо друго освен и тие да бидат расипани. Тие немаат минато, ниту иднина, се чини како да немаат цели, не сакаат ништо материјално, ниту емотивно, освен да се движат полетно, кон никаде. Тие не држат, ниту креираат било каква вредност во културата на продуктивност и не располагаат со место на масата каде се носат одлуки. Нивната моќ како ликови доаѓа од интимното пријателство, заедничко пакостење и автентично постоење во свет кој функционира според машкиот принцип, кој тие сатирично го отфрлаат. Во центарот на овој филм се само тие, и го освојуваат секој кадар со чистата сила што се две жени кои се живи и едноставно решаваат да ги изигруваат правилата на игра. 

Уништувањето, и материјално и морално, е централниот и најпостојан елемент во непостојаната нарација на филмот, кој претставува раскинување со дотогаш прифатените начини на раскажување. Мариите уништуваат сè пред себе: храната, просторите, градот и себе, како одговор кон угнетувачкиот свет околу нив, што претставува своевидна критика на тогашната Чехословачка и предвесник на Прашкатa пролет. За Читилова, формите и значењата на уништувањето како тема се далеку од еднозначни. „Таа смета дека уништувањето е брутално, ослободувачко, бунтовно и претставува креативна сила. Понекогаш, тоа е неопходен пат за да се потврди постоењето. Неограничената радост го прави уништувањето афирмативно, интервенција која е информирана од политиката на слободата.“

Откако двете Марии во последната сцена (поради која Вера Читилова станува persona non grata), ќе уништат буквално сè околу себе, тие манијакално пробуваат да ја „поправат“ штетата што ја направиле. Легнуваат под раскошниот лустер, воздивнуваат со извештачено задоволство и повторуваат колку се среќни, како финалнен шамар кон идејата за продуктивност и прогрес, во услови на тотален морален и духовен распад.

Каде и како оттука?

Не е лесно да се повлече директна линија помеѓу овие различни женски ликови и нивните комплексни одговори на реалноста во која се чувствуваат угнетено и потиштено. Но гледајќи ги овие жени, кои во различни доби и на различни начини (но со сличен стил и нарав) навигираат низ бруталниот свет; уништувањето на идејата и очекувањето да се биде послушна, нормална, продуктивна, прави совршена смисла, и донекаде може да се гледа како стратегија на отпор, наместо каприц. Понекогаш уништувањето е потребно за креација на нов ментален простор за реобмислување на нашето место тука и овде, особено во време кое е нестабилно и тешко. Овие смешно-трагични ликови се ликови на денешницата, зашто ни даваат можност да се прифатиме во нашето најлошо. Во нив наоѓаме афирмација за нашите freaky расположенија, несфатливи избори и темни места и конечно, ненаметливо, без да ни држат лекции, ни покажуваат дека и оттаму има каде. Тешко е точно да се лоцира тој пресврт, но најчесто се наоѓа во враќањето кон најинтимните чувства и релации: блиските пријателства, нежните и суптилните тактилни задоволства, заедницата која ни го афирмира постоењето, љубовта и грижата…Токму тој пресврт го гледаме во развојот на ликот на Fleаbag, која при крајот на серијата, полека престанува да ни се обраќа дирекно нам и почнува да чекори во своите чевли и си дозволува да има верба во себеси, колку и да е таа верба кршлива. Дисоцијативната феминистка можеби е автодеструктивна, но истовремено е и самосвесна; доволно за да се доближи и ѕирне во бездната и да живее отаде.

Разговарајќи на темава со една другарка, таа сподели дека тоа што го гледа околку себе ѝ прави совршена смисла. Вели дека тоа што го донесе пандемијата (и што и да доаѓа следно), меѓудругото, е и нашиот променет однос кон сопствениот живот, време и релации. Од местото на апатичност и очај, се раѓа некоја чудна, луда храброст да се раскрсти со тоа што не е наше, а го држиме згрчени во страв. Веќе многумина од нас ги живеаат своите стравови и оттаму си дозволуваме да бидеме некоја верзија на себеси што била инхибирана, да се испразниме, да искршиме, да се повредиме… Моменталната несигурност на (концептот на) иднината може да биде потенцијал да живееме животи кои се поавтентични. Да прифатиме дека ослободувањето не е финална дестинација, туку нешто што се случува кога го вклучуваме во нашето секојдневие, во моменти на радост и перспектива, во чекорите кои ги правиме, колку и да ни се чинат мали или хаотични. Отфрлањето на веќе утврдените констелации, прифатливи начини на живот и формални и неформални институции, во овој момент е можеби најрационалното нешто што можеме да го направиме, зашто на сите ни станува јасно дека иднината која е искреирана според старите матрици на однесување, веројатно никогаш нема да дојде. 

Тргнувајќи од себе, последнава година, уништив сè што ми даваше чувство на безбедност и стабилност, во и вон себе. Оттогаш лебдам во некое непознато  и несигурно простор-време. Сакам да верувам дека ништо друго не прави смисла во свет кој гори. Ми се чини банално да станувам за работа, да штедам, или пак да бркам некој имагинарен краен рок. Ми се чини банално што луѓе околу мене чекаат бебиња, а истовремено храбро и прекрасно. Ми се чини банално да седам и пишувам текст за тоа како сè ми се чини банално. Ми се чини банално да се вложувам во моите микро констелации, да правам планови, да сакам… Но колку и да е иронично, токму од тоа чувство на баналност црпам перспектива за што навистина е важно и вредно. Понекогаш можеби треба да кренеме раце од сè, за повторно да почнеме да веруваме. За мене, тој момент не е стигнат. Но некаде во мене има мала искра надеж дека ќе пристигне. И тоа ми е доволно, не само за да се одржам во живот, туку за навистина да живеам, создавам и се ресоздавам.  

Овој текст е напишан во рамки на грантот еобезбеден од страна на Балканската фондација за демократија, проект на Германскиот Маршалов фонд на Соединети Американски Држави и Норвешкото Министерство за надворешни работи.

Мислењата изразени во овој текст не ги одразуваат секогаш мислењата на Норвешкото Министерство за надворешни работи, Балканската фондација за демократија, Германскиот Маршалов фонд на Соединети Американски Држави или на нивните партнери.