Како да се подготвиме за апокалипсата?

Како што вели и самата писателка во гостувањето на овогодинешниот Интернационален Книжевен Фестивал во Единбург, најголем дел од романите кои пишуваат за климатските промени се категоризираат како постапокалиптични романи или научна фантастика.

Според неа, овие романи се служат со т.н. ,,екцентричен фатализам” (off-head fatalism), па наместо на читателите да им го доближат проблемот со глобалното затоплување и климатските промени, тие не само што ги одвраќаат, туку прават климатската криза да изгледа далечна и фиктивна во нивниот светоглед.

Главната дилема на Офил била токму таа – како да го доближи читателот до овој глобален проблем без притоа да звучи премногу проповеднички и моралистички. Па така, се решава да напише предапокалиптичен роман во кој кризата полека се надвиснува како темен облак над секојдневието на ликовите, а завршува пред навестениот потоп.

Во Време (Weather, Penguin Random House, 2020), Офил ја очовечува и здомува климатската криза преку вештиот избор на книжевна форма и нарација. Текстот во романот наликува на дневнички записи кои на нараторката Лизи ѝ даваат слобода да ги ,,истури” фрустрациите и грижите со напати мрачен, но остроумен хумор и искреност.

Позади хуморот и зајадливоста на Лизи се кријат нејзината анксиозност, инсомнија (,,Добрата работа ако си зависен од апчиња за спиење е тоа што не велат дека си зависен туку привикнат.”), страв од забрзувањето на деновите и патолошка емпатија поради која постојано се чувствува растргнато.

Растргнатоста потекнува од за жал добропознатиот судир помеѓу желбата за самоактуелизација и општествените улоги на ќерка, сестра, сопруга и мајка кои средината ги бара и очекува од неа. Покрај климатската криза, семејството, бракот и мајчинството се теми кои Офил често ги обработува во своите дела.

Лизи ги оставила студиите за да му помогне на нејзиниот брат Хенри кој е поранешен зависник од дрога и новопечен татко. Работи како библиотекарка на универзитет во Њујорк каде времето го поминува во читање бизарни факти и совети за преживување во апокалипсата која секој ден се чини се поблиску. Нејзиниот сопруг Бен докторирал во областа на класичните студии, а сега работи како дизајнер на едукативни видео игри и ги чита стоиците за доручек. Заедно имаат синче, проникливото прваче Илај.

На почетокот на романот, Лизи прифаќа да ѝ помогне на нејзината некогашна менторка Силвија со климатскиот подкаст Пекол и плима. Силвија бара од неа да пишува одговори на фаталните и параноични мејлови на нејзините слушатели иако Лизи се плаши дека нејзиниот живот и онака е преполн со такви луѓе.

,,Како последната генерација ќе знае дека е последна генерација?”, ,,Зошто да се грижиме за истребувањето на човечкиот род кога знаеме како завршува Библијата?”, ,,Како се најдовме овде?”, се само дел од вознемирувачките прашања со кои Лизи секојдневно се справува. Во меѓувреме, пробува да балансира помеѓу работата во библиотеката, должностите во домот и семејството (да поминува време со Илај и Бен, да го теши брат ѝ дека не е лош родител и да не му дозволи повторно да посегне по дрога, да ги слуша поплаките на отуѓената мајка која не престанува да зборува за Божјата добрина) и времето за себе (посетува курс по медитација на универзитетот).

,,Кој е најдобриот начин да ги спремам моите деца за престојниот хаос?” ,,Можеш да ги научиш да шијат, да се занимаваат со земјоделие, да градат. Сепак, техники за справување со немирен ум ми се чини најкорисно.”, одговара Лизи.

Во своите одговори, таа никогаш не се поставува како авторитет и сезнајко. Прашањата колку што ја прават параноична, толку и ја освестуваат за итноста на сеприсутната криза. Ја прават свесна за личната и субјективна комплексност во која е заглавен секој од нас, но и дека таа во голема мера зависи од комплексноста на објективната стварност.

Со нејзината патолошка емпатија и желба да помогне, Лизи ја деконструира грижата (уште една доминантна тема во романот) и ја вади од нејзиниот најпрво религиозен, а потоа патијархален контекст. Дејството во Време се одвива по изборите во кои победува Трамп, подемот на екстремната десница, неонацизмот, расизмот (,,Да набавиме пиштол?”, прашува Бен). Итноста која се насетува во Време се одвива пред нас додека ја читаме книгата во 2020. Грижата не е веќе наметната нужност за себе-оправдување, ниту пак останува отелотворена и запечатена за улогата на жената-негувателка. Грижата за блиските, за себе, за општеството, за природата се претвора во потреба и средство за преживување.

Кога размислуваме за глобалната политичка, економска или климатска криза, често заглавуваме со прашањето ,,Што можам да направам јас како поединец?” не сфаќајќи дека првиот чекор а да излеземе од таа претпоставена индивидуалност. Лизи со своето вмешување во туѓите животи нè тера да преиспитаме каде почнува а каде завршува нашето право и обврска да влијаеме врз другите луѓе? Колку им должиме на луѓето кои не ги познаваме, на луѓето кои ги среќаваме на улица, луѓето кои ја делат истата сегашност со нас, на идните генерации?

Можеби се сеќавате на докторот Руи од Чума (1947) на Албер Ками, дело кое доби нов бран на читатели ширум светот во екот на КОВИД-19. И покрај бројните неуспеси и жртви, Руи не се откажува од обидот да ги излекува заболените и да ја победи чумата. За него, тука не станува збор за некаков хероизам туку пристојност. Победата над вирусот за Руи е вршење на својата работа, продолжување напред, една форма на активен фатализам, спекулативен или пробен обид без очекуваната ефикасност. На чуден начин ,,пресметаниот” неуспех ѝ дава дополнителна слобода на Лизи.

Хероината на овој роман е далеку од пасивен набљудувач. Таа постојано бара начини како да го канализира немирот и паниката во акција без да очајува. Во Време нема простор за апатија и песимизам. Во женската далековидна библија која Лизи ја испишува има толку работи што треба да се завршат и толку луѓе на кои им е потребна нејзината грижа во овие неизвесни моменти. Единствениот одговор кој ќе го добиеме од неа е на крајот на романот е дека можеби е време да влеземе во замрсеноста на животот и да ја прифатиме итноста, да прифатиме дека реалноста е сепак активен глагол.