„Очигледно е дека градовите се изградени, дизајнирани, и планирани, првенствено, од мажи. Оттука, станува збор за доминантно машка перспектива за тоа како градовите функционираат или треба да функционираат.“
Лесли Керн
Јавен простор е простор што треба да е отворен и достапен за сите луѓе. Под поимот јавен простор се подразбираат улици, тротоари, паркови, плажи, јавни институции како болници, библиотеки, училишта, универзитети, лифтови, јавен превоз, но и други институции (полиција, влада, итн.) во коишто просторот може да е делумно јавен и достапен за сите луѓе.
Општо е познато дека жените се постојана мета на разни форми на насилство, меѓу другото и на јавните простори, од непосакувани дофрлања и коментари, свиркање, зјапање, гестикулации, допири, малтретирање, па дури и силувања и фемицид. Ваквите настани ја намалуваат желбата за движење, појавување и дејствување на жените во јавниот простор, а со тоа се намалува нивната видливост и влијание во јавноста. Понатаму, им се ограничува пристапот до одредени услуги и им се нарушува, односно до извесна мера, спречува остварување на слободата на движње како човеково право. Поради чувството на небезбедност жените се принудени да трошат повеќе време да стигнат до посакуваната дестинација или да потрошат повеќе пари, доколку од страв да пешачат сами, решат да стигнат до посакуваната дестинација со автобус или такси, иако автобусите и такси возилата се исто така места каде што повторно жената може да искуси некаква форма на родово-базирано насилство.
Безброј примери – слични, и многу лични
Пред околу една година имав непријатна ситуација во лифтот во зградата во која живеам што направи да се чувствувам дека безбедноста ми е загрозена. Оттогаш почнав да размислувам за тоа колку пати во текот на својот живот се имам почувствувано небезбедно кога сум се движела сама или со уште некоја женска личност на некој јавен простор. Почнав да разговарам на оваа тема со другарките и сфативме дека уште од мали, повеќето од нас биле предмет на нечиј непосакуван, неприостоен поглед, допир, или коментар. Таквото непосакувано внимание најчесто било од некој постар чичко во автобус, добро познат „маалски манијак“, случаен разминувач во ноќта, или група на момци кои довикувале од некој автомобил на улица. Разговаравме за тоа како при секоја таква ситуација сме се чувствувале загрозено, исплашено, понижено и засрамено и тоа не по наша вина. Тоа ме натера да размислам колку родово-базираното насилство е секојдневие на жените и девојките и колку (не)безбедно тие се чувствуваат во јавниот простор.
Тажна анкета
Се решив да направам анкета на оваа тема. Според истата, на прашањето да дадат оценка од 1 до 5 за тоа колку се чувстуваат безбедни кога се движат во јавниот простор (при што 1 значеше воопшто небезбедно, а 5 потполно безбедно), повеќето испитанички одговорија дека не се чувствуваат безбедно. Девет од десетте девојки што учествуваа во анкетата искусиле сексуално вознемирување кога се движеле или нашле во некој јавен простор, сами или во друштво на друго женско лице. На прашањето како се справуваат со ваквите ситуации,најчестите одговори беа, забрзано одење, игнорирање, обид да се смени насоката кон поосветлен пат или место каде има повеќе луѓе. Од одговорите открив и дека една од девојките има утребено спреј за самоодбранаа, а многу од нив одговорија дека една од стратегиите што ги користат за да се чувствуваат побезбедно е зборувањето (или преправањето дека се зборува) на телефон. Иако, можеби на психолошко ниво помислата дека не сме сами ни ја зголемува сигурноста, во реалноста тоа не би можело многу да ни помогне.
Да се пријави или не?
Бројките на пријавување на ваквите случаи се поразителни. Според податоците на Министерството за внатрешни работи во 2019 година имало вкупно 11 регистрирани кривични дела „задоволување на полови страсти пред други“. Сигурна сум дека оваа бројка е далеку поголема во реалноста. Па тогаш, на што се должат малите бројки на пријавување? Би дала две причини за тоа: прво, недовербата во институциите дека ќе одговорат на пријавата и ќе се заангажираат околу фаќање на насилникот, кој што според Кривичниот законик би добил парична казна или казна затвор до една година; второ, нормализирањето на ваквите појави при што жените и девојчињата од мали се учат дека машките едноставно се такви и дека треба да се прифати нивното такво однесување. При секоја објава на социјалните медиуми (што исто така можат да се сметаат за јавен простор) за некоја случка на сексуално вознемирување ќе наидете на коментари што ја напаѓаат жената поради тоа што „одела таму кадешто не би требало и требала тоа да го очекува, не била пристојно облечена, си го барала“ без да се свесни дека со тоа ѝ кажуваат како да се облекува и однесува и каде смее или не смее да се движи, додека на мажот „само му се присакало нешто, бил испровоциран, давал комплимент или можеби дури само се шегувал“, без да се осуди неговото однесување. Проблемот лежи во тоа што уште од мали, растени сме во општество во кое преовладуваат партијахални вредности, кадешто мажите се охрабруваат да даваат комплименти, да го зграбат она што го сакаат или она што им се допаѓа, да се горди на својата машкост, сила, и на својот полов орган. Од друга страна, девојчињата се учат да се насмевнуваат и да бидат претпазливи. Не се посветува доволно внимание на домашно воспитување, медиумите пласираат погрешни вредности и потхрануваат погрешни стереотипи, немаме сексуално образование, ниту пак систем и институции што нудат поддршка, што резултира со недоволно разбирање на сериозноста на ваквите случаи.
Која е соодветната казна?
Се разбира, затвор или парична казна не би го решиле проблемот. Проблемот е системски и длабоко вкоренет во нашата култура, а решението е јасно. Потребна е едукација (домашна, медиумска и училишна), превоспитување (сесии со психолог или психијатар) за насилниците, зголемена присутност и ажурност на полицијата, отворање на телефонски линии за пријавување за ваков тип на насилство, и секако, подобрена инфраструктура на градот. Има бројни примери од многу земји во светот кадешто со поголемо осветлување, поголема присутност на полицијата и користење на апликации за безбедност, процентот на сексуално вознемирување се намалил, а безбедноста на жените се зголемила.
Што можеме да направиме?
Да ја кренеме свеста за родово-базираното насилство на јавните простори (преку учество во проекти и движења како #СегаКажувамКадеНеОдам), да обесхрабруваме нормализирање на ваквиот тип на однесување, и да ја симнеме апликацијата БидиБезбедна.