„Што претставува женското (сексуално) задоволство, каде се одвива, како е испишано врз нејзиното тело, врз нејзиното несвесно? А како потоа да се предочи во текст?“ 

 – Hélène Cixous (1975, qt. in Distiller, 2005)

Да се пишува за првиот лезбејски бакнеж е предизвик. Не само затоа што се работи за „недозволена“, затаена и субверзивна желба, туку затоа што оваа желба е пред сè женска.

Во хетеросексуалните релации и теоретизирањето на истите, жената немала право да биде активен сексуален субјект и „посакувач“. Таа го претставувала објектот на сексуалната желба; нејзиниот нагон (ако воопшто постоел) бил „нагон кон пасивни цели“, односно цели на (ре)продукција во која жената е пасивен и потчинет примател (Иригаре, 1974).¹

Во една ваква телесна економија и хетеросексуална логика каде жената е вреднувана според употребната вредност за машкиот субјект, за лезбејките и лезбејската желба нема место. „Јаловата“ лезбејска желба која доаѓа од жена и е устремена кон жена, која е составена од женски субјект кој активно посакува друг женски субјект со единствена цел – обострано задоволство – боде очи со својата двојна субверзивност. Затоа лезбејскиот бакнеж бил и сè уште е револуција.

Кратка историја на лезбејското писмо

Самиот збор лезбејка своите корени ги наоѓа во лезбејското писмо.² Лезбос е името на грчкиот остров на кој живеела старогрчката поетеса Сафо во шестиот век п.н.е., првата жена која ја опејала љубовта кон жените. Пишувала за дневните женски навики, нивните релации, ритуали и ја величела женската убавина.

Во обид да ѝ ја зачуваат „репутацијата“, класичарите долго време пробувале да ја оправдаат нејзината поезија објаснувајќи како таа била учителка на група жени со кои развила силно пријателство, на што се должи нејзиното женско хвалоспевање. Ќе погодите, најголем дел од овие класичари се мажи (Parker, 1993).

Женското пријателство отсекогаш било најчестиот превез на лезбејската желба. Жените, многу повеќе од мажите, имале пристап до телата на другите жени. Женските пријателства биле значаен и формативен дел од развојот на секоја жена — почнувајќи од мајката, дадилката и/или постарата сестра, првата блиска пријателка, кругот на жените во семејството и соседството кои се вмрежувале и разменувале интергенерациски вештини и трикови. Плетење коси, шиење облеки, искажување нежности (прегрнување, бакнување, држење за раце, спиење во ист кревет), сите овие активности се толку нормализирани што никој не би се посомневал дека позади нив се крие некаков женски копнеж.

Чист пример за ваквата општествена наивност и замижувањето пред женската сексуалност гледаме помеѓу 17-тиот и 20-тиот век, кога се сметало за сосема прифатливо па дури и „модерно” жените да развијат романтични пријателства, односно силни, интимни релации на менторство и поддршка, но од кои отсуствувал сексуалниот чин (Faderman, 1981).

Во 19-тиот век, т.н. Бостонски брак, релација помеѓу две богати жени кои можеле да си дозволат да живеат заедно бидејќи не им бил потребен маж да ги издржува, бил многу честа појава во Англија и Америка. Голем број од овие релации биле од лезбејска природа, додека останатите жени влегувале во овие „бракови“ заради поддршката и автономноста која им ја овозможувале.

Оние малку историчари кои ја истражувале загадочноста позади овие романтични пријателства и нетипични заедници тоа го правеле преку анализа на нивните писма и дневници, па за нив велат дека биле и телесни и платонски, што е видливо од самите преписки во кои преовладуваат силни емоции, но и физичка експлицитност (Smith-Rosenberg, 1975).³

Американската поетеса Емили Дикинсон адресирала преку 300 писма до својата пријателка и менторка Сузан Гилберт. Во овие искрени, топли преписки, Дикинсон некаде прикриено, а некаде смело пишува за љубовта и возбудата која ѝ ја буди Гилберт, свесна за недозволениот копнеж: „А сега, збогум, Сузи… Праќам еден бакнеж, срамежливо, во случај да има некој таму! Не дозволувај им да видат, важи Сузи?“ Овие преписки го конзервирале лезбејскиот копнеж кој жените можеле да го разменат без да бидат уловени од општествениот радар.

Работите почнале да се менуваат кон крајот на 19-тиот век, кога сексуалноста станала тема на научни истражувања, со што хомосексуалноста била класифицирана како патологија или ментално нарушување. Зборот „лезбејка“ почнал официјално да се користи за жена која сака жени, но со појавата на првиот феминистички бран и почетокот на еманципацијата на жените, терминот почнал да се употребува и за жени кои отскокнувале од општествено-назначените родови норми. Романтичните пријателства кои само неколку години порано биле сосема природни, почнале да будат сомнежи, па жените, за да се заштитат, почнале да го одбегнуваат или кријат таквиот „абнормален“ близок контакт.

Од друга страна, можеби баш поради новонастанатите забрани и потиснувања од една страна, и окураженоста на феминистките и “Новите жени” од друга, на почетокот на 20-тиот век, лезбејското писмо се отвара кон пошироката публика. За прв роман кој обработува лезбејски теми во англиската книжевност се смета „Бунарот на осаменоста“ (Well of Loneliness, 1928) од Редклиф Хол. Меѓу попознатите пионерки на лезбејското писмо би ги вброиле и Џуна Барнс со „Ноќна шума“ (Nightwood, 1936), Натали Барни и Гертруд Штајн — кои биле дел од лезбејската заедница во Париз — поезијата на Ејми Ловел и романот „Орландо“ (Orlando, 1928) на Вирџинија Вулф посветен на нејзината љубовница, Вита Секвил-Вест. За жал, повеќето наслови речиси веднаш биле забранувани и/или цензурирани.

Овој роман, наречен најдолгото и најшармантното љубовно писмо во книжевноста, ја начнува и проблематиката на лезбејското и/или женското писмо. Имено, за да ја раскаже приказната на својата љубовница, нејзините афери и прогресивни животни искуства, Вулф мора да ја претвори во маж, кој на половина од романот станува жена. Во отсуство на женски јазик и писмо, женски простори и место за жените во јавниот простор, Вулф не случајно ја одбира биографијата како еден дотогаш традиционално машки жанр во кој се величеле машките фигури и нивните херојски подвизи за да изврши негово женско (ако дозволите, лезбејски мотивирано) преобраќање.

Во 50-тите и 60-тите во Америка, главниот приказ на лезбејската желба во популарната култура биле лезбејските „евтини приказни“ (pulp fiction), кои можеле да се најдат во најблиските трафики, железнички станици и автобуски постојки, а кои ја одминувале цензурата поради тоа што не биле сметани за угледна литература. Иако циркулацијата на овие приказни е важна бидејќи на некој начин го признава лезбејскиот идентитет и им овозможила на многу квир жени (дури и на оние од руралните градови) да се почувствуваат препознаени и помалку осамени, сепак станува збор за проблематична и стереотипна лезбејската репрезентација во која преовладувале сензационализам, насилство (несреќен крај) и клише лезбејски тропи (пр. доминантната „буч“ лезбејка која заведува хетеро/би жени).

Според Matrix (2010), овие репрезентации содржат елементи на лезбо/хомофобија со самото тоа што ја тривијализираат и цензурираат лезбејската желба и не ѝ даваат можност да биде нешто повеќе од девијантност. Пред сè, овие приказни се проблематични бидејќи се напишани „од/за машкиот воајеристички поглед кој го претвора лезбејскиот копнеж во спектакл за машко задоволство” (5).

Проблематичното претставување на женскоста и женската сексуалност во хетеро и хомосексуалните релации е тема за која за првпат почнува експлицитно да се пишува во втората половина на 20-тиот век од страна на француските филозофки Бовуар, Иригаре и Хелен Сиксус. Тие ја теоретизираат женската другост, (не)постоењето на женскиот дискурс и предизвикот да се изразат женските искуства низ пишаниот збор.

Па така, Иригаре забележува дека отсекогаш сме користеле машки параметри за да зборуваме за женската сексуалност. Таа го поставува прашањето како жената може да се изрази себеси користејќи јазик кој од самиот старт ја објективизира, а како решение го нуди следново: „Да се испреврти секое значење, од назад кон напред, од долу кон горе… одлучно да се инсистира на овие празнини во дискурсот кои потсетуваат на местата на нејзиното исклучување“. 

Овие празнини биле детектирани и на извесен начин пополнети од страна на квир писателките кои учествувале во вториот феминистички бран и геј движењата во 70тите. Пишаниот лезбејски збор истовремено се претвора во политички манифест бидејќи самиот лезбејски идентитет станува политички идентитет кој е во дијалог и интерсекција со другите индентитети (расен, класен, етнички). На површина избиваат гласовите на „обоените“ жени како Audre Lorde која пишувала за женскиот еротизам и своите лезбејски искуства и се претставувала со зборовите „јас сум црна, лезбејка, мајка, борка, поетеса“, Paula Gunn Allen или Jewelle Gomez. 

Во децениите кои следат, развојот на книжевните жанрови како фантазијата, научната фантастика, графичкиот роман, романот за млади, автобиографијата и мемоарите; депатологизацијата на хомосексуалноста и трансродовоста; развојот на квир студиите во 90-тите и активната и видлива борба на ЛГБТ заедницата ги охрабриле квир жените јазично да експериментираат и да наоѓаат нови медиуми низ кои ќе ги пренесат своите искуства и ќе ја преземат автономноста врз сопствената желба и репрезентација. Паралелно со пишаниот збор, лезбејската (квир) репрезентација навлегува и во другите културни медиуми како музиката, големото филмско платно и телевизиските екрани. 

Потребата од афирмативен наратив и лезбејска репрезентација

Нашето видео за првиот лезбејски бакнеж има за цел одново да го актуелизира прашањето за тоа зошто е важно активно да се зборува и пишува за лезбејската желба, таа да се портретира во културните медиуми и воопшто, зошто е важно да се креира афирмативен наратив за квир жените.

Тргнувајќи од самото видео, за почеток, ќе го издвојам токму фактот што на овој прашалник добивме само 17 одговори. Далеку од тоа дека во Македонија нема лезбејки и квир жени или дека видеата на кои работеше тимот на Медуза изминатиов период не наишле на поголем одзив. Дали се работи за скокотлива, но премногу интимна тема? Тема која е сè уште контроверзна и табу за овие простори? Или тема за која квир жените не се чувствуваат безбедно и лагодно да пишуваат и зборуваат, дури и да е тоа анонимно?

Преку читањето на оние одговори кои сепак ги добивме, стигнуваме до втората причина – трансформацијата која ја предизвикува првиот лезбејски бакнеж и која се спомнува во секој еден од нив: 

Преубаво ми беше, се чувствував своја и како да се имам пронајдено. Во тој период имав излезено како бисексуалка, а кратко после тоа излегов како лезбејка. Пресреќна сум што се пронајдов самата себе.

Првиот бакнеж ми беше со една девојка од Тиндер. За жал не со љубовта на прв поглед, но беше атрактивна, интелигентна девојка. Го помнам како најдобриот бакнеж дотогаш (имав бакнато неколку цис-мажи пред тоа). Бевме кај мене дома. После таа вечер само си потврдив себеси дека она што сексуално ме привлекува се жени, додека мажите ме привлекуваа само романтично. Со жените имав сè. 🙂

Не се сеќавам толку јасно на самиот бакнеж, но се сеќавам на магичното чувство кое го немав додека се бакнував со маж. Ме промени засекогаш, ми покажа дека не било ништо погрешно со мене, туку напротив, се чувствував своја и вистинска за прв пат во животот!

Со личноста со која се случи тоа (претходно добра пријателка) си ветивме дека нема да спомнеме ни збор за ова. Секако дека имаше влијание врз нашето пријателство, но уште поголемо влијание врз тоа кои сме ние, која сум јас. Уплашена од последиците кои ќе ги носам, општествено, особено фамилијарно, но сепак решена и гласна да бидам своја без разлика!

…Ми го промени животот, поради неа знам која сум.

Градски парк, април пред 2 години. Ах…најубавата конекција што сум ја имала со некој човек. Треперење, возбуда. Почеток на нешто преубаво (најубаво за мене) и нешто многу страшно (во очите на татко ми). Ме промени во секој можен поглед.

Ако се обидеме да ги утврдиме координатите во кои се испресекуваат и преклопуваат овие лични и интимни одговори, тоа дефинитивно ќе бидат фразите „ме промени“ и „се чувствував своја“. Очигледно е дека надминувањето на стравот и срамот (..секој следен бакнеж беше помагичен и со секоја следна девојка чувствував помалку анксиозност и стрес..) и чувството на ослободување и олеснување во мигот кога лезбејската желба конечно ќе се реализира (..се осетив како товар од грб да ми беше симнат..) за овие квир жени значело да се пронајдат и разберат себеси, вистински да ги осознаат своите потреби, да ги прифатат и да се препуштат во уживање на истите (Бакнежот ми ги расчисти сите дилеми за мојата сексуална ориентација).

Како трета причина би ја навела дискриминацијата со која за жал квир жените (односно ЛГБТ лицата) се соочуваат во Северна Македонија. Како што покажува истражувањето, квир жените сè уште се мета на говор на омраза, нетолеранција и неприфаќање од средината во која живеат. Неколку од одговорите кои ги добивме ги спомнуваат стравот и неможноста овој важен дел од себеси да го споделат со најблиските без да бидат осудени:

Почеток на нешто преубаво (најубаво за мене) и нешто многу страшно (во очите на татко ми).

Мојот прв бакнеж се случи на катна гаража во Прилеп. Беше најмагичното чувство што можев да го замислам. Се уште ме радува фактот што ја натерав мојата хомофобична мајка да ме однесе до Прилеп за да ја видам девојка ми.

Кај една од девојките, семејството и религијата се главната пречка да се развие лезбејската релација:

Беше со мојата најдобра другарка, кај неа дома… И двете имавме чувства една кон друга, но не сакаше да оди против религијата и семејството за да бидеме заедно…

Се спомнува и интернализираното чувство на омраза и гадење кое го искусуваат некои квир жени непосредно по првиот лезбејски контакт, а кое доаѓа од внатрешниот конфликт при помислата дека нивниот интимен живот се коси со општествено прифатените форми на љубење и живеење:

Немав чувство на гад или пак дека тоа што го правам е неприродно. Што е чувство што многу жени го имаат во квир романтични односи. 

Исто така, она поради кое ми се чини важно да зборуваме за лезбејскиот бакнеж и сексуалната желба која една жена може да ја чувствува кон друга жена е рушењето на  табуата околу (постоењето на) женската сексуалност и нејзината флуидност, како и отвореноста на жените кон сексуалното изразување и експериментирање кое многу често се премолчува и порекнува:

Беше една Нова година, сигурно пред 10тина години, бевме собрани цело друштво и мислам дека сите бевме поднапиени. Најпрво се бацивме со една другарка пред дечко ѝ и уште неколку луѓе и сите беа воодушевени што нѐ гледаат. Беше многу, многу поубаво од било кој стрејт бакнеж до тогаш! До крајот на вечерта се бацив уште со една или две другарки и оттогаш уште неколку пати си го повторував тоа со една од нив чисто од заеднички ќеф.

Се случи неочекувано за време на привремена работа на брод во САД. Случајно запознав девојка која беше хомо и од првиот момент кога ја здогледав ме привлече како никој досега. Се почувствував чудно но не можев да ги сокријам емоциите и возбудата. После долго дружење и признав и таа не ми веруваше затоа што сум хетеро. Сепак се случи тој бакнеж кој беше толку многу страсен, сензуален и сладок. Тој бакнеж ми е едно од моите најубави доживувања и бидејќи сум феминист дефинитивно верувам дека моите потреби, стравови, фантазии може да ги разбере само жена.

Лезбејките и квир жените имаат право на видливост и репрезентација преку афирмативни наративи кои нема да ги обликуваат нивните идентитети и сексуалност низ фалоцентричен дискурс ниту пак да ги редуцираат на стереотипни категории чија целна група се повторно мажите и нивното задоволство. На квир жените им должиме афирмативни наративи кои ќе ја признаат флуидноста на лезбејската желба, нејзината себе-спознавачка и трансформативна енергија. Најпосле, субверзивноста и политичката борба врежана во лезбејската желба не ја ослободува, реафирмира и испишува само желбата на квир, туку на жените воопшто. 

¹Ова не е случајот со сите хетеросексуални релации, туку станува збор за историска матрица според која хетеренормативното општество го вреднува(ло) сексуалниот чин и призмата низ која истиот се теоретизирал. Женската сексуална желба останува недоволно истражена и сè уште се третира како енигма. Субверзивноста на лезбејската желба е во тоа што доаѓа од жена која јавно и отворено го признава своето чезнеење кон, повторно, жена.

²За потребите на текстот, се задржуваме на најзначајните/пресвртните моменти во лезбејското писмо со фокус на Западниот канон. Иако ограничена, оваа книжевна историја е непорекливо важна и катализаторска за лезбејската книжевност во целост.

³Ако сакате да прочитате нешто повеќе за романтичните пријателства, предлагам да го побарате есејот Caroll Smith-Rosenberg насловен The Female World of Love and Ritual: Relations between Women in Nineteenth-Century America.

Користена литература:

Natasha Distiller. (2005). Another Story: The (Im)Possibility of Lesbian Desire. Agenda: Empowering Women for Gender Equity, (63), 44-57. doi:10.2307/4066629

Faderman, Lillian (1981). Surpassing the Love of Men: Romantic Friendship and Love Between Women from the Renaissance to the Present, Quill. ISBN 0-688-00396-6

Matrix S. “Desire and deviate nymphos: performing inversion(s) as a lesbian consumer”. J Homosex. 1996;31(1-2):71-81. doi: 10.1300/J082v31n01_05. PMID: 8827493.

Parker, Holt (1993). “Sappho Schoolmistress”. Transactions of the American Philological Association. 123.

Smith-Rosenberg, C. (1975). “The Female World of Love and Ritual: Relations between Women” in Nineteenth-Century America. Signs, 1(1), 1-29.

Иригаре, Л. Спекулум на другата жена, Скопје, Euro-Balkan, 2002