Имав 20 години кога почнав да одам на психотерапија. Се сеќавам, затоа што тогаш почнав да земам стипендија па имав какви-такви средства на располагање, а и бев љубопитна. Секако, не се разбудив просветлена и со доволно емоционална интелигенција за да знам кое темпо е соодветно за (мојот) психотерапевтски процес, но стануваше збор за групна терапија по препорака на другарка ми, па си реков влогот не е толку голем како за почеток.
После првите неколку средби ги имав сите типични симптоми на дебитантскиот психотерапевтски клиент: пречесто и несоодветно користење на психолошки жаргон, непотребно и надмено психоанализирање на соговорникот, самооправдување за секоја грешка, самообвинување за преспорото темпо со кое ги надминував моите трауми. Но, бев решена на сите да им дадам до знаење дека треба итно да почнат да одат на терапија. „Одговорноста за менталното здравје му припаѓа на поединецот“, сметав и проповедав.
За време на мојата самоважна кампања за подобрување на емоционалниот живот на секој/а граѓанин/ка во радиус од три метри, испуштав еден клучен момент, што ретроспективно гледано е логично и симптоматично за некој којшто е дел од едно истрајно конзервативно општество – класата, родот и било каков друг статус на малцинство во контекст на кризата на менталното здравје.
Ако и вие, како и јас во раните 20ти случајно сте дел од таборот којшто смета дека поединецот и менталното здравје се разгледуваат во изолација, тогаш застапувате прилично поволна позиција, со долга индивидуалистичка традиција. Историски, пред подемот на социјалната психијатрија, причините за менталните болести биле поврзувани со поединецот и неговото/нејзиното потесно семејно опкружување. Дури и причинителите на менталните болести кои што имаат јасно општествена компоненте биле третирани како резултат на моралните недостатоци на засегнатите поединци, наместо последица од опкружувањето (Смит, 2016). Ана Блажева (2021) во Ментално здравје: контекст, релации и политики причините за нарушеното ментално здравје не ги наоѓа во нарушените индивидуални капацитети, туку како „резултат на системски воспоставените односи на доминација и експлоатација, на нарушени односи, недоволно услови и поддршка за остварување на потреби и развој, на лишувања, на губитоци, на сиромаштија, несигурност, неприфаќање, осаменост, отуѓеност, трауматски искуства “.
Оттука, невозможно е да ја гледаме одговорноста за менталното здравје како одделен процес од нашите политички идентитети, особено кога психотерапевтскиот процес има богата историја на мизогини, елитистички и дискриминаторски практики. Ова главно е резултат од дебелата сенка на бели и привилегирани мажи која почетоците на психоанализата ја фрлаат позади себе. Според Фрош (2013) психоанализата честопати стои на иста линија со ,,конформистички и репресивни тенденции кои репродуцираат колонијални, па и расистички тропи, често во контекст на психолошки индивидуализам, но понекогаш на експлицитно политички начин’’.
Ужаснува колку е лесно да се најдат извори за мизогиното минато и практики на психоанализата. На пример, хистеријата како исклучиво женска болест, многупати побиената теорија на Фројд за психосексуалниот развој на жените, или вродената мизогинија на Едиповиот комплекс, за којшто писателката и научничката Михаела Чемберлејн вели дека „сè уште се користи и повторува во научни трудови и конференции денес’’ (Расел и Чемберлејн, 2023, 10:15). И покрај ова, според психотерапевт(к)ите во Македонија жените се сè уште поприсутни како клиентки во психотерапевтски процес од мажите, иако во последните години се забележува тренд на сѐ поголемо присуство и на мажите. Официјални статистики за ова сè уште нема. Во контекст на јавното здравство, погрешното дијагностицирање на жените, заради недостаток на соодветни истражувања за болестите со кои доминантно се соочуваат не е нов феномен. Ваквото системско запоставување на искуството на жените е нормирано во начинот на којшто се воспоставуваат системите за поддршка и во психотерапевтскиот процес. Кога на ваквата поставеност на работите ќе го додадете индивидуализираниот психотерапевтски процес, испразнет од било какво критичко разгледување на психичкото здравје на жени кои што живеат во држава каде што во последните четири години се случија 19 фемициди, родово-заснованото насилство расте и институции се агресивно незаинтересирани за решавање на овие проблеми, честопати може да се чувствуваме дека на терапија сркаме со дупната психотерапевтска лажица.
Ситуацијата не ја олеснува и цената на психолошката помош. Кај нас, една сесија со психотерапевт се движи од 1000 до 3000 денари, во зависност од методите кои што се користат. Психотерапискиот процес е бавен и најчесто нелинеарен, па од клиентот бара доследност и упорност, a за население во кое 14,9% од вработените се сиромашни, а 15,4% од населението живее во долготрајна сиромаштија, ова е неизводливо.
Негативното влијание на сиромаштијата врз менталното здравје е темелно истражено низ годините и утврдена е корелација помеѓу егзистенцијалните стресори и депресијата, анкциозноста и ПТСР. Блажева и Димитров (2022) ги наведуваат „постојаното стравување за егзистенцијата во физичка, односно економска смисла, искуството на сиромаштија, неприфаќањето, оспорувањето на личноста поради одредена идентитетско обележје или потчинувањето на личноста во систем на хиерархиска опресија“ како клучни кога станува збор за менталното здравје. Во вакви услови, посетувањето на психолог најчесто изгледа како луксуз којшто нема место во секојдневното жонглирање со непосредните приоритети. Дополнително, заложбата за подобрување на сопственото ментално здравје бара планирање на долги стази – привилегија која нема место во непредвидливоста на животот под долната граница на сиромаштијата. А сиромаштијата се продлабочува и сѐ поизвесно е дека ќе ја замрзне пристапноста до услуги кои што се сметаат за неесенцијални.
Тука лежи и главниот проблем на индивидуализираната психотерапијата. Кога одговорноста за подобрување на нашето ментално здравје ја гледаме надвор од системите кои што се главни покровители на нашето трауматизирање, менталното заздравување се претвора во оптимизација и „одржување“ на поединецот. Кога услугите за ментално здравје се надвор од ФЗОМ, ние не ги препознаваме како суштински и затоа, не секогаш по наша вина, ги запоставуваме.
Но, при крајот на 60тите се појавува нов психотерапевтски правец којшто ги преиспитува консолидираните психотерапевтски ставови и ги центрира реалностите кои што се надвор од доминантниот патријархален мејнстрим – феминистичката терапија. Овој модел на психотерапија го набљудува човечкото искуство во рамките на општествените и културните реалности и преку центрите на моќ што имаат директно влијание врз нашите реалности.
Клучен дел од феминистичката терапија е тоа што „не го проучува другиот за да понуди неутрална перспектива на тоа искуство, туку поаѓа од идејата дека замолчените гласови на маргинализираните луѓе се потенцијални извори на непроценливо знаење” (Браун, 2018). Феминистичката психотерапија не ја конципира терапијата како изолиранa закажаната сеанса, туку како тековен процес којшто е дел од секојдневниот живот исполнет со преговарања за моќ, обезмоќување, привилегии и поставување на граници, меѓу другото.
Ваквиот феминистички пристап кон психотерапијата е потенцијално премостување на острата бинарност помеѓу комплетното игнорирање на улогата на опресивните системи кон влошувањето на нашето ментално здравје и напуштањето на личната одговорност кога ја уважуваме оваа улога. Феминистичката терапија подразбира интерсекциски пристап кон емотивната колонизација која што му се случува на поединецот кога се соочува со дискриминиранија, сиромаштија, расизам или било каква друга обезмоќеност.
Иако веќе подолго време не се обременувам со бескрајната задача да им го најдам крајот на сите мои мани, честопати се навраќам на текстот на Ана Блажева „Ментално здравје: контекст, релации и политики”. Нејзиното видување за важноста на промена на значењето на минатите искуства преку актуелната позиција го гледам како нулта точка за рекалибрирање и вкоренување во сегашниот момент. Реалноста на ваквото позиционирање не е нималку романтична: малечки сме, ранливи, соочени со бесконечен потенцијал да грешиме и да ги повторуваме обрасците од минатото. Ама е супер почетна точка.
Користена литература:
Smith, M. (2016). A fine balance: individualism, society and the prevention of mental illness in the United States, 1945–1968. Palgrave Commun 2.
Блажева, А. (2021). Ментално здравје: контекст, релации и политики. Медуза
Frosh, S. (2013). Psychoanalysis, colonialism, racism. Journal of Theoretical and Philosophical Psychology, 33(3), 141–154.
Russel, C (Host) & Chemberlain, M. (Author). Michaela Chamberlain, “Misogyny in Psychoanalysis” (Phoenix Publishing House, 2022). New Books in Psychoanalysis.
Блажева, А и Димитров, С. (2022). Секојдневниот и емоционалниот живот на неправдата: Дискриминација, здравје и релации. Истражување за влијанието на дискриминацијата врз благосостојбата и здравјето на маргинализираните заедници. Мрежа за заштита од дискриминација.
Brown, L. S. (2018). Feminist Therapy (2nd ed.). American Psychological Association.
