Не мора да сме среќни за празниците

Празничната еуфорија би била незамислива без традиционалните божиќни филмови. Иако меѓу нив знае да се најде некој автентичен филм кој ќе ти го згрее срцето (мојот личен фаворит е Klaus, 2019), јасно е дека преовладуваат наративи кои слепо ги потврдуваат божиќните хетеронормативни и патријархални идеали како единствени опции. Исто така, без разлика на тоа во каков хаос се наоѓаат ликовите на почетокот на филмот, на тоа колку непремостливи се нивните разлики и недоразбирања, до крајот на дејството сите пречки се надминати, па целото семејство сложно и среќно го прославува триумфот на љубовта и солидарноста на полната трпеза. А ако постои едно правило за Божиќ, тоа е дека не смееш да го поминеш сам/а.

Но Божиќ за многумина не е најсреќното и идилично време од годината како што овие филмови го претставуваат, особено не за оние чии вредности и форми на бидување и живеење излегуваат од хетеронормативната рамка или оние чии семејства ги отфрлиле поради истите. Според квир теоретичарката Ив Сеџвик Косовски, она што го прави Божиќ депресивен за квир заедницата е целата таа институционализирана божиќна пропаганда и притисоците кои ги врши врз индивидуата. „Сите тие – религијата, државата, капиталот, идеологијата, семејниот живот, дискурсите на моќ и исправност – толку вешто се здружуваат еднаш годишно, а на така создадениот монолит може да се гледа само со несреќни очи” [1].

Во својата статија Божиќ не е за настраните, Лорен Гутерман потенцира дека за време на празниците, Божиќ и семејството се изедначуваат, тие се содржат еден во друг и се утврдуваат еден преку друг. Според неа, во сликата на овој утврден идеал и опасен спој на сакралното и секуларното нема простор за неуредноста и неконзистентноста на настраноста и „неможноста да се изедначат и конформираат телата, изгледот, идентитетите, искуствата и фантазиите на квир субјектите” [2]. Таа оди дотаму што заклучува дека Божиќ и настраноста се спротивни еден на друг. Гутерман го гледа крајот на овој антагонизам во признавањето на правата на ЛГБТК+ заедницата, права кои ќе им дозволат на нејзините припадници да основаат поинаков облик на хармонични семејства и со тоа да влезат во божиќната рамка. Но дали тоа значи дека и тогаш Божиќ ќе им биде достапен само на оние кои спаѓаат во сега малку проширената (хомонормативна?) категорија семејство?

Гутерман несомнено е во право, но она што исто така ни е потребно се божиќни наративи кои отсокнуваат од утврдената рамка, наративи чија задача е да ги предизвикаат и испитаат нејзините граници за да ги разлабават или, уште подобро, да ги избришат. Потребни се квир наративи кои ja демистифицираат божиќнaта хетеронормативна хармонија, филмови кои ја препознаваат (но не и романтизираат) дисфункционалноста и осаменоста, неприфатеноста и различноста, без да ни сервираат лажно и краткотрајно прифаќање на божиќната трпеза.

Со еден поинаков божиќен наратив се среќаваме во филмот Carol (2015), на режисерот Тод Хајнс. Филмот ја прикажува забранетата желба и љубовта која се развива помеѓу Керол (Cate Blanchett), богата, привилигирана и привлечна жена која се обидува да стави крај на својот несреќен брак, и младата Терез Беливет (Rooney Mara) која работи како службеничка во стоковна куќа и сонува да стане фотографка. Нивната љубов е попречена од мажот на Керол, Харџ (Kyle Chandler), кој не може да се помири со фактот дека ја губи Керол, па ја уценува со старателството врз нивната 2-3 годишна ќерка.

Дејството се одвива во Њујорк, во педесетите години на минатиот век. Сценариото е напишано според книгата The Price of Salt (1952) на Patricia Highsmith која поради контроверзната тематика, морала да ја објави книгата под псевдоним. Холивудскиот филмски кодекс од тој период, укинат во 1968 год., забранувал прикажување на било каква сексуална „перверзија”¹ . Оние режисери кои биле решени да вклучат квир ликови во своите филмови биле принудени да се служат со стереотипи и бројни алузии кои би им помогнале да го искомуницираат нивниот идентитет. Голем број хомофобични и трансфобични стереотипи кои опстојуваат и ден-денес потекнуваат токму од ваквите архетипски ликови.

Во линија со ваквите уметнички решенија, а во склад со исклучително стигматизирачкиот период во кој Керол и Терез се вљубуваат една во друга, во Carol лезбејската желба никогаш не е експлицитно именувана како таква. На сметка на тоа, режисерот ја наговестува желбата преку женскиот поглед, кој служи не само како социолошки феномен кој се спротивставува на посесивниот и објектификувачки машки поглед (the female vs male gaze), туку претставува и замена за говорот (похотливите и копнежливи погледи со кои ликовите ја испитуваат и искажуваат желбата која ја чувствуваат една кон друга). Низ филмот, иако се заедно, Терез и Керол ретко ги гледаме во иста филмска рамка. Најчесто другиот субјект на желбата го гледаме низ погледот на првиот, а одличната глума на Бланшет и Мара ги прави тензијата и премолчената интимност поради ускратеноста и стравот желбата да биде изговорена сосема видливи за гледачот.

Дејството во филмот започнува неколку дена пред Божиќ (Керол за првпат ја здогледува Терез во стоковната куќа додека купува божиќен подарок за ќерка си) и го опфаќа целиот тој празничен период. Наспроти очекувањата наметнати од класичниот божиќен наратив, протагонистките се соочуваат со силни разочарувања, болка, беизлезност, осаменост, загуба, разделба и неизвесност. За да ја долови растргнатоста и внатрешниот немир на ликовите, режисерот низ речиси целиот филм ги прикажува фрагментирано, преку прозори, автомобилски стакла и излози, низ врати и во огледала. Освен што ја нагласува нивната поделеност, ваквото прикажување како да ги „врамува” ликовите во нормите и вредностите на доминантната култура. Гледачите го делат товарот бидејќи за да стигнат до с’ржта на ликовите треба да ги надминат и срушат овие вредности.

Божиќ за Керол и Терез е низа од стапици. Што и да одберат, тие ќе се чувствуваат неисполнето и ограничено. Керол може да одбере да го прослави Божиќ сама или пак да прифати да слави со семејството на Харџ за да биде со ќерка си. Терез, исто така, треба да избере помеѓу тоа да слави сама или да го помине Божиќ со семејството на дечко ѝ во кого не е заљубена. За да го прослават Божиќ надвор од канџите на патријархатот, тие заминуват на road trip во потрага по нивно лично и интимно божиќно место. Единствениот простор достапен за Керол и Терез и нивната „девијантна” желба е оној кој тие самите ќе го најдат/создадат: road trip одисејата, мотелите во кои отседнуваат, дајнерот во кој го прославуваат Божиќ. Ова се простори кои ги ослободуваат од патријархалните и хетеронормативните притисоци, од сферата на домот, бракот, дозволените начини на љубење и живеење и неуспехот да ги задоволат истите. „Би можела да се навикнам да имам цел град за себе”, вели Терез додека појадуваат во трошниот дајнер тоа поинакво божиќно утро.

Овие места, кои како да постојат на границата помеѓу реалното и мистичното, Фуко ги нарекува хетеротопии. Наспроти утопиите кои преставувават места кои не можат да се лоцираат во реалниот простор, секоја култура креира свои хетеротопии, места во кои реалниот свет е истовремено претставен, оспорен и извртен [3]. За Керол и Терез, овие простори имаат пред се трансформативна моќ, тие се противтежа која ги соочува со нивната позиција во реалноста и ја преиспитува истата. Божиќната квир хетеротопија која ја создаваат и населуваат привремено нема да направи да исчезнат загубата и страдањето кои ги чувствуваат. Напротив, нивното бегство е вртење во круг (како вовчето кое Керол симболично ѝ го подарува на Терез за Божиќ) кое завршува со разделба пред да настапи задоцнетата трансформација која им дава нова сила да создаваат простори за себе во реалноста.

Квир божиќните наративи се важни токму поради тоа што ги прифаќаат и негативните емоции (разочарување, вина, страв, осаменост, срам, страдање, отфрленост, неизвесност, итн) кои се инаку неспојливи со овој празничен период. Тие се важни затоа што не пропагираат дека овие емоции треба да се потиснат и пикнат под тепихот како симбол на нашиот неуспех туку ги разоткриваат угнетувачките механизми на доминантната култура, нејзините in-your-face хетеронормативни вредности и традиции кои врз (квир) индивидуите вршат дополнителен притисок да се чувстуваат неудобно, заробено и недоволно во текот на овој период затоа што нивните форми на живеење и љубење се „неприфатливи”.

Забранетата љубов на Керол и Терез e само една од причините поради кои Carol се разликува од хомонормативните божиќни класици. Дополнително, Carol ги става неуспехот, негативните емоции и социјалниот распад на ликовите и средината во која живееат и нивниот трансформативен набој во центарот на божиќниот наратив кој го раскажува. Сето ова, заедно со визуелните техники и уметнички решенија на режисерот, сценографијата која во целост го доловува естетскиот шарм на 50тите и одличната глума го прават Carol вистинска празнична посластица.

¹^[1] Дури во 1973 год. Американската психијатриска организација (APA) ја тргна хомосексуалноста од листата на патологии наведени во Дијагностичкиот и статистички прирачник за ментални нарушувања (DSM).

Користена литература:

[1] Sedgwick, E.K. (1994) Tendencies. London: Routledge, p.71
[2] Gutterman, L. (2015) Christmas Isn’t for Queers. HuffPost.com
[3] Foucault, M. (1967) Of Other Spaces. Trans. Jay Miskowiec, Diacritics 16.1:26.