Пандемијата на ковид 19 ги интензивираше сите претходни слоеви на криза на општествените текови – сите тензии, анксиозности и неуспеси се згуснаа во континуирано и уште покомплексно страдање што го носи секој за себе – во својата осаменост и немоќ, дури и кога се споделени. Проблемот со менталното здравје исплива на површина како никогаш до сега. Самата ургентност исфрли и бројни наталожени прашања во врска со менталното здравје, поврзани со нужноста, достапноста и ефикасноста. Ќе се обидам да опфатам многу кусо само мал дел од овие прашања, со кои и самата се соочувам.
Првиот проблем е поврзан со третирањето на менталното здравје. Проблемот е во самиот концетот на ментално здравје што произлегува од медицинската парадигма за здравјето, целосно фокусирана на индивидуалната состојба, болест или функционирање. Менталното здравје се третира како дел од грижата за личното здравје, односно нарушувањето како нарушување на индивидуалните процеси, капацитети и организам во справување. Ваквата парадигма дополнително се одразува на тоа што го нарекуваме „ментално здравје“ преку повратната реакција – губење на (ментално) здравје.
Во нашите капиталистички, неолиберални општества, секоја болест па и проблем значи и се доживува како личен пораз. Тоа е резултат на фетишизирањето на успехот, младоста, здравјето и продуктивноста како достижни идеали, што постојано се сервираат како ултиматум. Поразително е да се чувствуваш немоќен во општество каде моќта и успехот се сѐ. Што си ти ако не можеш да работиш? Што си ти ако си болен и не можеш да работиш, некогаш и повеќе од една работа или да работиш постојано? Жална, лузерска, мрзлива, неважна, ситна форма на организам што е осудена на животарење и паразитирање.
Постои и друга страна – ако си болен/а, тогаш можеби ќе го добиеш вниманието што ти недостига или ќе има некој до тебе, па ќе можеш да здивнеш и одмориш. Многу заводлива неуротична придобивка, која не поминува без внатрешна растргнатост дека треба да ти се намали моќта за да можеш да добиеш грижа или дозвола да одмориш. На крајот повторно се активира вината дека воопшто помислуваш на помош или одмор. За некого, за кои вниманието може да се добие единствено на ваков начин, а тоа било единствен начин да преживее, овозможува вгнездување во непријатната позиција на жртва. Да примиш помош е исто како да примиш милостина – и тоа е за презир. Можеш да примиш помош само ако тоа е дел од динамичната игра на посилните, на пример, „да фатиш врски кај најдобриот доктор“.
Во капиталистичките општества да се грижиш за себе е ултиматум, така што ќе се исцрпуваш во бескрајни дисциплинирани, фактоизирани (по мерка и во бројка) спортови, програми, режими, шеми и езотерии. И во тоа само најсилните успеваат, па автоматски остатокот се лузери.
Проблемите со менталното здравје се доживуваат како срамен личен пораз, затоа што сè уште владее уверување дека менталното здравје е одраз на „силен карактер“. Можеби поминува да си анксиозен и да имаш панични напади. Тоа се поврзува со тоа што многу си се трудел, и на крајот на денот тоа е сега одлика на најуспешните кои успеале и се справиле со анксиозност и со панични напади. Има еден тон примери и јутјуб прирачници за мотивација и помош. Ок, да се биде анксиозен е дел од тоа да се живее во 21век. Само додека можеш да продолжиш да работиш.
Од друга страна, клучно за разбирање на проблемот со менталното здравје, и неадекватната медицинска парадигма, произлегува од согледувањето на причините за постоење на нарушено ментално здравје. Причините за нарушување на менталното здравје не се единствено во индивидуалните капацитети – или како што е популарното уверување „силата на карактерот“. Напротив, причините за нарушувањата во психичкото функцинирање се резултат на системски воспоставените односи на доминација и експлоатација, на нарушени односи, недоволно услови и поддршка за остварување на потреби и развој, на лишувања, на губитоци, на сиромаштија, несигурност, неприфаќање, осаменост, отуѓеност, трауматски искуства…
Баш затоа, невозможно е да се зборува за ментално здравје без контекст, без релации и без политики. Иако привидно секој сам се носи со предизвиците на менталното здравје, страдањето се прелева на сите наоколу и придонесува за колективна дисфункција, лоши односи, токсична атмосфера, деструктивни процеси, итн. Погрешното лоцирање на проблемите со менталното здравје во индивидуата само ја овозможува спирала на страдање во која сме сите колективно вклучени.
Често, критиката за проблемите за менталното здравје е насочена кон оние што професионално треба да се грижат за менталното здравје (психолози, психијатри, психотерапевти). Првиот проблем е тоа што токму овие профили се кои се недоволни, скоро невидливи и изоставени од сите „политики“ и „институции“.
Психотерапијата ја сметам за најсоодветна за грижа за себе и помагање за проблемите со ментално здравје – но таа е скапа и недостапна. Проблемот е што самата област е во некоја „сива“ зона помеѓу наука и практика. Ретко во која држава постои системска регулација на оваа професија. Ретко каде постои формална едукација за психотерапија(во смисла на официјално образование на факултети и универзитети, па да биде достапна). Психотерапијата се учи во неформални системи на образование, што е фантастична средина на искуствено и теориско учење, размена и експеримент (многу инспирација во ова може да се најде и за формалното образование и предизвиците со кои се соочува и во методологија и во епистемологија), а се регулирани од професионалните здруженија. Моето искуство е дека овие здруженија направиле одлична работа во поставувањето на стандардите и организирањето на едукацијата. Но, недостатокот на ресурси да се развива и разменува знаењето со други дисциплини, воопшто слабата врска со научните институции ја остава на маргините и често е поблиску до опскурните и проблематични фолклорни варијанти на лекување – популарните коучови и мотиватори и сите форми на алтернативни и духовни знаења што циркулираат. Да додадам дека едукацијата за психотерапија е скапа, како приватно образование – а заради независноста на професионалните здруженија, целиот континуиран професионален развој што е неопходен и учеството во професионални здруженија се исто така скапи и секогаш на товар на поединецот.
Потоа, тука е и проблемот на психотераписката пракса како индивидуален процес. Психотераписките модалитети што се развивале во 70те и биле рефлексија на хуманистичкиот бран често се развивале преку работа во група. И до денес цели модалитети се потпираат на групната работа, но заради условите во кои живееме, претходно споменати и другите стравови (на пр. луѓето се плашат да се отвораат пред други) психотерапијата во моментов најчесто е индивидуален процес и најчесто се спроведува во приватна пракса.
Уште еден од системските проблеми поврзани со менталното здравје е ограничувањето на капацитетите на институциите, но и на професионалците. Во институциите нема услови за да се овозможи овој процес да одговори на потребите. Психотерапискиот процес е долг и тежок. Бара време и посветеност. Во институциите нема доволно време за ваков пристап и за личните потреби на пациентите/клиентите, а нема ниту ресурси, како доволен број на психолози и психотерапевти. Психолози што работат психотерапија во институции често прегоруваат и си заминуваат. Психијатрите ретко кога работат психотерапија и фармакотерапијата е единствениот третман што го нудат. Потоа, постојат ограничувања кои произлегуваат од природата на психотерапискиот процес – еден психотерапевт не може да работи со повеќе од 5 луѓе во денот, а и ова може да биде на граница на издржливо. Често терапевтите се приморани да работат и друга работа. Да се работи во приватна пракса е прекарна работа, ако не си самовработен/а немаш никакво осигурување, немаш платен одмор и целосно зависиш од „продуктивноста“. Прегорувањето на терапевтите, како и сите останати што се вклучени во грижа за другите, исто така станува горечка тема во услови на пандемија. Покрај големите можности и придобивки од психотерапијата, ниту капацитетите се соодветни на потребите, ниту условите можат да поддржат подобра грижа за ментално здравје во моментов.
На крајот дали може да помогнеме во решавање на комплексен проблем преку индивидуален пристап и процес? Најкраткиот одговор е не. Но, во моменталните услови, мојот одговор е поинаков: иако нема да го решиме проблемот, можеме да придонесеме кон процесите на промена. Терапискиот процес ретко кога има можност да влијае на корените на проблемот. На пример, проблемите со раното врзување не се третираат преку промена на раните искуства, туку преку свесност за искуството, обработка на преживеаното, давање на поинакво значење од перспектива на актуелната позиција, развивање на капацитети што стојат на располагање, развивање на релациите и подршките што се актуелни. Така во терапискиот процес се поттикнуваат нови можности, релации и се јакне поинаков одговор кон минатите искуства, но најважно во поинакво позиционирање во актуелните односи и ситуации. Трансформацијата на личната позиција и личното јакнење, користење на моќта, не се директен одговор на општествените проблеми, но придонесуваат кон развивање на капацитети за создавање на поинакви односи што не ја продолжуваат спиралата на страдање, туку ги јакнат здравите потенцијали и отвораат нови можности. Во таа смисла, за мене не постои можност за креирање на нови системи без интегрирање на знаењата што се искусуваат во терапискиот процес. Не постои заедница која може да биде еманципаторска и демократска без развивање на свесноста и грижата за себе и за другите, без јакнење и развивање на врските. Дополнително, за мене тераписките искуства се неразделни од еманципаторските и феминистичките политички идеи и заложби. Искуствата во терапискиот процес ги гледам како дел од политиките на грижа со кои заедницата се јакне, заздравува и се развива.
Додека не се менуваат општествените услови нема да може да се менува ниту пристапот до услуги за менталносто здравје, ниту третирањето на здравјето, ниту пак ќе имаме поздрави односи и околина. Од друга страна пак, ако не ги користиме сите знаења и ресурси што ги имаме на располагање да развиваме и креираме подобри односи и грижа и постојано да наоѓаме сила за нови експерименти, нема да се менуваат општествените услови.
