Ако се гледа внимателно, може

да се види Ева. Скриена зад грбот на Бога. 

Чека на ред да биде создадена. 

Да биде видена. Да добие живот. 

Понекогаш и јас така се чувствувам. 

Како да чекам нешто. 

Според легендата, еден познат уметник некогаш кажал дека сите деца се родени уметници. Проблемот е како да останеме уметници штом пораснеме. Овој проблем не е карактeристичен за одредено место, или време. Всушност, живеејќи во општество кое се обидува да капитализира од секое наше движење и уште од најрана возраст на милион различни начини и фреквенции ни праќа порака кои професии се пожелни во овој ситем, а кои не, да се (о)стане уметник е навистина еден чин на протест. Тој чин на протест може да е едноставен како намерно загорување на една чорба од грашок. Веројатно помислувате како се најде грашокот во оваа приказна. Тоа е клучниот момент кога шведската уметница Берта Хансон, решава дека е доволно храбра да раскрсти со очекувањата и ограничувањата од средината и да го следи својот внатрешен повик кон уметноста. 

За животот и растењето на Берта Хансон, читаме и доживуваме, преку прекрасната сликовница за деца и возрасни „Птицата во мене лета каде што ќе посака“, смислена, напишана и илустрирана од Сара Лундерберг, според писмата и записите од дневниците на уметницата. Сликовницата е преведена од шведски на македонски од Родна Русковска, во издание на Артконект, во едицијата „Бајче“. 

Колку пати треба да се ослободи жената, за конечно да полета?

Приказната е сместена при почетокот на 20 век, во гратчето Хамердал, каде 12 годишната Берта се чувствува растргнато помеѓу поривот да истражува и креира, и многуте обврски кон нејзиното семејство со земјоделско потекло. Повеќе од што било друго, Берта сака да продолжи да се школува и да стане уметница, но тоа ѝ се чини како невозможна мисија: нејзиниот строг татко кој ја калеми да стане домаќинка не сака ни да чуе за уметност. (Кога ќе пораснам, ќе бидам уметник./Како Микеланџело./Но тоа не го кажувам наглас. Затоа што тоа не е вистинска професија./ Не е нешто што стануваш./ Особено ако си девојче./Знам дека тато мисли така.)¹

Берта излегува да дише надвор, во природа. Таму таа се чувствува како себеси – како птица, а птиците кои ги изработува од глина ѝ ги подарува на својата болна мајка, во тој момент единствената која ја поддржува нејзината дарба. Птиците остануваат да бидат дел од богатото творештво на Берта, како симбол на слобода, но и своевидно автопортретирање и доживување. 

Кога Берта ќе ја загуби личноста што ѝ ја дава најголемата поддршка и потпора, мора да најде начин да замине. Свесно решава да покаже колку е неспособна како домаќинка, подгорувајќи го ручекот – малиот чин на отпор, кој за неа претставува внатрешен пресврт. „Неделите минувале, работата на фармата продолжила како и вообичаено. Но кога Берта уште еднаш по грдиот пресврт како што таа го нарекува настанот со супата од грашок, го замолила татко си за дозвола да продолжи да учи, тој го сменил мислењето.“² И така, таа заминува.

Читателот добива впечаток дека оваа сцена на заминување од непосредната околина и со тоа, од семејните, класните и родовите стеги кои ги носи таа, претставува конечното ослободување на уметницата Берта Хансон. Сепак, имаме можност подетално да се запознаеме со нејзиниот живот по заминувањето од селото, благодарејќи на поговорот напишан од новинарката Александра Сундквист, кој го наметнува прашањето колку пати треба да се ослободи жената, за конечно да полета?. 

Берта завршува школување, но не за уметност како што таа сакала, туку за учителка, зашто „времето едноставно не било созреано за жени уметници“.³ Додека работи како учителка во селото Фредрика, таа продолжува да слика, па затоа и не е воошто чудно што портретите од деца се доста препознатливи за нејзиното творештво. Дури после многу години, писателката Елса Бјоркман-Голдшмит при посета на училиштето каде таа работи, ги забележува сликите на Берта и ѝ помага конечно да ја лансира својата кариера како уметница.        

Различните нишки на женска солидарност, поддршка и препознавање е она што ме фасцинира во оваа приказна и начинот на кој ја добиваме во форма на книга. Читаме и учиме за животот на една уметница, која се одважила да го следи својот пат со поддршката од мајка си, а успеала во целта со помош на друга уметница. Стотини години подоцна, трета уметница ја раскажува и илустрира оваа приказна, на еден топол и приемчив начин. Илустрациите во сликовницата ни го доближуваат секојдневието во селото, но и бујниот и хаотичен внатрешен свет на малата Берта. На моменти, добиваме впечаток дека спалната соба во која лежи и црта покрај мајка си, може да е наша спална, шумата каде се шета и крие, може да е шума во нашиот град или село, а силната желба да се биде нешто свое, како да е наша желба. 

Овде и сега

Книгата ме наведе да размислувам за положбата на уметниците денес и овде, имајќи на ум колку често може да се сретне ставот дека уметноста не е навистина професија, а женските уметници локално, како и глобално, сѐ уште постојат на маргините на уметничкиот канон. Во такви услови, да се биде уметница бара тврдоглавост, поддршка и храборост. Добив порив за темите кои ги сретнав во книгата да поразговарам со уметници кои живеат и творат кај нас, и на некој начин да ја продолжам методата на прераскажување, а во тоа ми помогнаа Јана Јакимовска, Инес Ефромава и Елена Чемерска: три современи уметници, кои користат различни медиуми и имале различен пат и приказна, но никогаш не се откажале од своите крилја. 

Јана, Инес и Елена го споделуваат искуството на раното препознавање на себеси во оваа пракса. „Не знаев дека тоа ќе биде моја професија, ама знаев дека е нешто што го правам постојано. Од кога се сеќавам на себе, беше дел од мојот идентитет. Јас бев Инес, Инес која црта.“, вели Инес кога се присеќа на своето детство и местото на уметноста во него. 

На сите три несомнено многу им помогнала поддршка од семејството, како во собирањето храброст да се проследи оваа идеја докрај, така и во континуираната поткрепа која е очигледно важна и потребна. 

Моето семејство, мајка ми и татко ми, никогаш ниту ми ги кратеа крилјата, ниту се потсмеваа со кој било мој каприц, интерес или амбиција – напротив, за сѐ што сум работела ми пружале максимална поддршка. (Јана Јакимовска) 

Мајка ми уште од многу мала ми го поттикнуваше интересот и постојано ме потсетуваше да не го угасам тој дел од себе. И кога дојде делот за упис на Факултет, ми даде апсолутна поддршка, не само морално, туку и практично. Таа, поради околината, не успеа да ги реализира својата уметничка дарба и желба. Ама, денес има и син и ќерка, дипломирани ликовни уметници… Тука е и сопругот, кој подоцна безусловно ми помогна и ме поддржа да дадам отказ од канцелариската работа што не беше поврзана со уметноста, и да се вратам на ликовното.  (Инес Ефремова) 

Имав целосно разбирање од семејството, кое претпоставувам има некоја улога во тој период кога се донесуваат тие одлуки. Постоеа некои грижи, за тоа дали сум свесна во што се впуштам. Веројатно во некој миг провеа уште некоја грижа за тоа како ќе се справам како млада девојка со фактот дека во моето семејство имаше неколку уметници кои поседуваа авторитет, но мене тоа апсолутно не ми беше секирација. (Елена Чемерска) 

Иако овие уметници ја добиле многу потребната поддршка од своите семејства, кога-тогаш се соочиле со одредени сопки и препреки кон себе-реализацијата. Сепак, тоа не ги спречило да продолжат да го газат патот кој го наумиле. 

Некаде околу 12/13 години, поради немање стимул од образовниот систем и поради идеите на околината за успех, ја ставив „Инес која црта“ во некој ќош и почнав да имам други планови за идна професија. Истите станаа многу поконцизни на крајот од средното образование. Постоеше и идејата за Факултет за ликовни уметности, ама беше некаде далеку. Ми беше страв дека ако одберам ФЛУ, ќе бидам осудена на глад и неуспех. Ама, сонував сон во кој ми беше кажано дека сè ќе биде во ред ако сум уметник. Така всушност ја одбрав ликовната академија. Чудничко малку, знам. (Инес Ефремова)

Постојат различни аспекти на тоа што дава сила да се занимаваш со некоја работа. Мислам дека за луѓето кои се занимаваат со уметност е до некаде и идентитетско прашање. Потребно ти е да го правиш тоа. Добрите уметнички дела поставуваат прашања без дефинитивни одговори, поставуваат параметри кои се доволно отворени, иако сугестивни, да те вовлечат во себе за ти да го најдеш својот пат низ уметничкото дело. Пуштаат одредени процеси во погон кои плетат комплексни динамики. Ова искуство е нешто што секогаш ми давало сила и сум го чувствувала како ветер во грб, како мотивација и желба да го допрам и самата и можеби и самата еден ден да успеам да комуницирам на овој начин. (Елена Чемерска) 

Сфатив дека ако не студирам уметност ќе сакам да ги убијам сите што тоа го прават – од љубомора, нормално. За среќа, клишеата од типот „нема леб од уметноста“ ниту дозволив да ме тангираат, ниту се покажаа како точни. (Јана Јакимовска) 

За жената да твори, потребни се соодветни услови. Ова е лекцијата која ја научивме од „Сопствена соба“ на Вулф. Оваа реалност и ден-денес е неотуѓива од уметничкото, а особено женското творештво. Прекарноста на работата, несигурноста, непостоењето на системска поддршка и генерално, маргиналната позиција на уметноста во општеството денес, се сили кои ја отежнуваат и загрозуваат работата, и следствено егзистенијата на уметниците. Би било неблагодарно да им се честита на овие уметници (и сите уметници), кои биле истрајни во својот избор на професија, без одново да се начне прашањето на нивната позиција, како и позицијата на уметноста во поширокиот општествен контекст, денес. 

Уметниците и културните работници, освен што произведуваат содржина, на мускули ја буткаат глобалната машинерија која е „the Art World“. Се соочуваме со огромен притисок, несигурен живот и сѐ што налагаат тие воспоставени прекаријатни динамики и односи на моќ. Ова се чувствува и во нашата средина, иако ние и одвај да имаме сцена. (Елена Чемерска) 

Цела деценија изгубив работејќи во маркетинг и медиуми, за да можам да преживеам и да имам средства да творам. И баш пред некое време коментиравме со сопругот, кој е исто така уметник, дека овој свет како да ја казнува креативноста. Ако работиш нешто што го сакаш, нешто што ти ја обзема душата и создава светови, ја плаќаш цената на имањето љубов, со немањето финансиска компензација за истото. (Инес Ефремова). 

Искуствата на Елена, Јана и Инес донекаде говорат за променети услови за уметниците. Денес, можеби девојките поретко се спречени да се остварат како уметници од страна на своите семејства, но прашањето колку се поттикнати од потесната и пошироката средина е релевантно. Митот за машкиот гениј продолжува да се перпетурира, како преку образовниот систем, така и преку светот на уметноста: музеите, признанијата, академиите… Повеќето од нас знаат поразително мал уметници кои твореле низ историјата и кои творат денес, а улогата на жената во уметноста како муза, наместо креатор, е превалентна, како и во минатиот век. 

Тешкиот пат кон пробивот, скромните можности за финансирање, социјалните медиуми и притисокот константно и брзо да се создава нешто ново, притисокот да се „продаваат“ вештините за маркетинг на продукти, се еден мал дел од многубројните пречки со кои се соочуваат уметниците денес. Сепак, од другата страна на оваа приказна стои можноста за инакво организирање, иницирање трансформации и промени, градење сојузи, и меѓусебна солидарност. Токму заради таа субверзивна и трансформативна моќ, велиме дека уметноста е бесценето важна за општественото ткиво и дека, најпросто речено, на светот му требаат повеќе уметници. Уметници кои ни помагаат да го погледнеме светот и себеси поинаку и ние останатите да полетаме каде што ќе посакаме. 

Во тој дух, ги прашав Јана, Елена и Инес што би им порачале на младите девојки кои сонуваат да станат уметници. Наместо заклучок, еве ги нивните одговори. 

Нема да биде лесно и потребен е труд. Веројатно нема да има баш многу пари. Но, ќе има многу задоволство, знаејќи дека си донелa мало парче креативност на свет. (Инес) 

Девојко, можеш ти. Ако немаш поддршка е тешко, но ќе се најде некој/а ментор/ка која ќе ти ја вдахне вербата во тоа што го правиш. Слушај забелешки, но селективно применувај, верувај на другите, но најмногу во себе. Ако гледаш дека нешто некаде не оди, скршни малку лево или десно, можеби таму е твојот пат. Твојот труд е твој – ти решаваш колку и дали ќе го наплатиш. Ако за уметноста се вели дека е 10% талент и 90% работа, исто така може да се рече дека за да „успееш“ ти треба 10% дело и 90% attitude. А „етитјудот“ повикај си го со првата реченица што ти ја кажав: Девојко, можеш ти.  (Јана)

Напред храбро и чувствително, со жестина и ранливост – па што. И упорност и отворено срце и еден тон хумор за сѐ околу нас и за себе – ќе се најде. (Елена) 

…Затоа што јас имам птица во мене 

Која мора да лета

Каде што ќе посака… (Берта Хансон)

Оваа книга е објавена како дел од проектот ЕВРОПСКИ ПРИКАЗНИ НА НАДЕЖ на издавачката куќа Артконект, поддржан од Креативна Европа на Европската Унија.

¹Сара Лундберг, „Птицата во мене лета каде што ќе посака“

² Поговор од Александра Сундквист, „Птицата во мене лета каде што ќе посака“ 

³Ibid