пишува Љупчо Петрески
Иднината? Боже – дали ќе биде полошо и полошо? Дали никогаш нема да патувам, никогаш нема да го почувствувам животот, никогаш нема да имам цел, значење? Никогаш се нема време – долги размислувања, истражувања, идеи, филозофија – да го артикулирам нејасното навирање на желби во мене? Дали ќе бидам секретарка – самооправдана, неинспирирана домаќинка, потајно љубоморна на способноста на мојот сопруг да се развивам интелектуално и професионално додека сум спречена – дали ќе ги потиснувам моите засрамувачки желби и аспирации, одбивајќи да се соочам со себеси или да полудам и да станам невротична?
– од „Целосниот дневник на Силвија Плат“
На една од последните фотографии кон крајот на 1962 година, направена од Сузан О’Нил Рои, Силвија Плат целосно го менува својот изглед заменувајќи ги познатата руса коса и црвен кармин со куса кафеава коса и широка насмевка. Тој период е познат и како нејзиниот најплоден период како поетеса – скоро сите песни во постхумно издадената „Ариел“ (1965) се напишани во последните неколку месеци од нејзиниот живот, кој згасна пред точно 60 години на 11 февруари 1963 година. Таа зад себе остави комплицирано наследство, а нејзината последна биографка Хедер Кларк ја опишува како „можеби најпознатата американска поетеса на дваесетиот век“. Нејзиниот краток живот, но богат поетски опус остава трага во поезијата и феминизмот – ослободувајќи го стихот од метриката, послушноста и женственоста – на ист начин како што се ослободува од својот ултра женствен изглед создавајќи поинаква, последна слика по која сака да ја паметиме.
Вистинската грижа, целиот свој живот, Силвија Плат ја посветува во балансирањето меѓу семејството и кариерата како писателка. Она што Шварц го забележува е дека Плат успева да го преиспита женскиот идентитет обременет со ограничувања, табуа и бес и да го ослободи од лошо поставените општествени улоги на жената. Дури и нејзиното самоубиство се смета за чин преку кој се преработува женското тело (текст) со цел да се создаде отпор и гнев кон психо-социјалното патријахално маргинализирање на жената. Но, пред да се убие себеси, мора да раскрсти со опресорите.
Во едно патријахално општество, хетеронормативниот брак е родово структуиран и вообичаено е „судбина која општеството традиционално им ја нуди на жените“ (Бовуар, 608). Сѐ што една жена стекнува е тоа што го добива од татковиот дом, а магичниот круг продолжува со сопругот кој одлучува колкава ќе биде нееднаквоста и измачувањата во бракот на една жена. Опресијата на таквото општество во песната „Тато“ ја илустрира со стихот „секоја жена обожава фашист, чизмата в лице, на ѕверот“. Секој обид на жената да излезе од веќе поставената улога од страна на мажот ќе резултира со казна, каде нееднаквоста ја претставува метафорично споредувајќи ги мажите со вампири што се хранат од жените, алудирајќи дека мажите ги жртвуваат жените за да го зацврстат својот општествен статус, воопшто не водејќи грижа за желбите и потребите на жената.
„Тато“ е личен манифест на Плат преку кој успева да го преболи отсуството на татковата фигура во нејзиниот живот и да ја отрфли машката фигура како општествено доминантен лик во животот на една жена. Ото Плат е закопан, сите врски со Тед Хјуз се завршени како прекината жица од телефонот. Со убивањето на татка си го убива и сопругот за конечно да ја почувствува слободата и да стави крај на деструктивната моќ на мажите.
Но, животот во брак за Плат е психолошко страдање, а опресивноста на сопругот е ускратување на слободната волја и свесноста за сопството. Во песната „Сопругата на чуварот во зоолошка“ сопругата страда од бесоница поради психосоматските нарушувања предизвикани од неговата индиферентност и отуѓеност од сопругата споредена со „мртво езеро“. И покрај обидот на сопругата да изгради здрава врска со него таа сфаќа дека сѐ е залудно и го именува сопството како „бездробно“ и „грдо“ зад чија симболика се крие неволјата која ја снашла – животот и сексот се еднострани и насилни – поткопувајќи го концептот за еднаквост во бракот.
Плат често пее во своите песни и за неверствата на сопругот, кои го поткопале пак, взаемното разбирање во врската. Тед Хјуз, познат по своите неверства со повеќе жени додека е во брак со Силвија Плат, никогаш не почувствувал потреба да се повлече или ослободи од обвинувањата. Силвија станува свесна за неверствата кога не ја пречекува на паркингот после предавање кога требало да го прослават нејзиното „ослободување“ од работата на колеџ. „Плашливата“ е автобиографска песна која зборува за една караница преку телефон поврзана со неговата тогашна љубовница Азија Вивил: „Овој маж создава псевдоним/ и се крие зад него како црвец/ оваа жена на телефон/ вели дека е маж, а не жена.“ Телефонот, измамата, неверството го има во повеќе нејзини песни, алудирајќи токму на случката со Вивил. Во „Тато“ ги пресекува жиците од телефонот да не стигнат гласовите што неверниот сопруг ги упатува кон љубовницата, но нема да биде неразумно ако речеме дека песната не е само за татковата фигура, туку и за сурогат таткото – сопруг каде не постои никаква разлика во авторитарното однесување на таткото и сопругот.
Она што Плат го прави преку својата поезија е создавање на пошироки концепти за родовите перспективи во патријахалното општество. Песните се каналот преку кој сакаше да допре до пошироката јавност за обединетоста на жените и кревањето на гласот против фалоцентризмот. Нејзината поезија го претставува хетеронормативниот брак во патријахалното општество како пазар каде сопругата воглавно е стоката. Многу феминисти тврдат дека мажот не го бара интелектуалното друштво на сопругата туку целосното предавање на нејзиното тело за соблазнување. На пазарот за брак, вели Мери Волстонкрафт, жените кои бараат комодитет од мажите со кои стапуваат во брак, отворено ја прифаќаат „легалната проституција“.
Во песната „Пурда“ лирското јас е во харем, со свој сопственик, обезчовечена под плаштот на потчинетоста: „блескам како огледало,/ на површината се појавува младоженецот,/ господарот на огледалата!/ Самиот се протнува низ овие свилени/ набори тие шушкави додатоци./ Дишам и покриената уста/ го занишува превезот, превезот/ на окото е / спој од виножита.“ Токму тоа лирско јас станува свесно за сопството во вакви услови. Во патријахалните услови тоа не е нејзино ами сопственост на друг – дури и неговата отсутност го диктира начинот на кој жената живее во неговата сенка. Токму тогаш се издигнува лирското јас и се спротиставува на патријахалниот господар. Тука се покажува нејзината желба да се издигне над патријархалната поставеност на жената и канибалистички низ лутина да оди против предрасудите на сопругот: „од пепелта/ се издигам со црвена коса/ и јадам мажи како воздух.“ (Лазарка, 82-84)
Умира, за да воскресне, но за да воскресне користи две слики Лазар и Феникс. Лазар зависи од милоста на Исус, машкиот столб, а Фениксот е комбинација од двата пола и надвор од доменот на машкиот опресивен фактор. Токму песните на Плат ја симболизираат нејзината желба за преземање на сопството и отфрлање на ограничувањата на патријархалното општество – од нејзиното самозапалување до издигнувањето од сопствената пепел, исто како и нејзината последна фотографија.
