Кога другарка ми од Белград ми испрати линк од YouTube на WhatsApp со порака „СЛУШАЈ!“, фрлив поглед, видов дека видеото трае 12 минути, си помислив „па дали си ти нормална“ и ментално го архивирав за тогаш-кога-ќе-имам-време. За среќа, пандемијата ги благослови прекарните независни уметници како авторкава на овој текст со вишок слобода, па веќе попладнето кликнав на линкот, некаде помеѓу опсесивното читање вести од Украина, напади на ПТСН и клипчињата со слатки мачки на Инстаграм.

И откако му фрлив поглед, не престанав да го гледам. Триптихот на Констракта (Nobl, In corpore sano, Mekano) моментално има над половина милион прегледи на YouTube.

Од каде толкава глобална фасцинација и ентузијазам? Покрај одличната заразна музичка основа, Триптихот е текстуално урнебес, а хуморот е – како што знаеме – последната линија на одбрана против апсолутниот ужас на човековото постоење, никогаш порано толку интензивен. Сè додека можеме да се смееме, нема да се убиеме.

Од воведниот кадар и првата реченица од првата песна – „Пијаното го прави мојот мал стан да изгледа благородно“, Констракта започнува со своето генијално и комично мапирање на невралгичните точки на современото пост-југословенско општество и остатоците од буржоаската средна класа, трансформирани во идеолошкиот пресврт од последниот четвртина век. Преку трите песни кои се како три фази на постсоцијалистички груминг, авторката ги поврзува овие точки во една конечна слика – портрет на пост-Балканот во неолибералната магла.

Во првиот сегмент, Nobl, протагонистката е опседната со својот статус, материјалните работи и телото. Исто како и Шерон Стоун, во која се претопува, таа се гледа во огледало и плаче, ѝ се спротивставува на идејата за стареењето и смртноста и ја негира („Зар јас да умрам? Е можеби баш јас нема)“. Во следниот сегмент, In corporе sano, измачувана од несигурноста и сопствената невидливост, уметницата неволно ја прифаќа моменталната ситуација („И не мора да биде подобро, моето срце само чука/ Верувам, само нека чука), за во последниот сегмент, Mekano, да признае целосен пораз и конформизам („Не остана никаква трага / Мекоста нека е проклета“).

И покрај тоа што дејството е во Србија, на Балканот, и таа пее на српски јазик, ритамот и имагинарното во делото на Констракта се западно-цивилизациски. Нејзините референтни системи се Италија, Франција/Париз, Америка (Шерон Стоун, Меган Маркл), Античка Грција – тие се предметот на нејзината желба, но и простори за идентификација. Ако ги сведеме брилијантните слики на авторката на заеднички именител, би можеле да кажеме дека Триптихот се занимава со (типично западната) животна криза во неолибералниот капитализам и неможноста да се преговара со него, со посебен акцент на специфичното цис-женско искуство.

Единствената асоцијативна врска со балканското (СФРЈ) минато во Триптихот е зградата Генекс и можеби бабата Десанка (р. 1912 г.) која во Глибовац ги чита судбините во џигер. Сите други мотиви ефективно ги бришат границите меѓу „Балканот“ и Западот. Ова е важно за толкувањето што следи.

***

Кога Констракта победи на српскиот Евросонг со средниот сегмент, In corpore sano, целата пост-југословенска територија се вжешти. Но ниту меѓународните медиуми, публика и обложувалници не останаа рамнодушни. Композицијата на Констракта доаѓа на евровизиската сцена во Торино како де-етнизиран вонземјанин и комплетна инверзија на класичните авто-егзотизирачки стихови, нешто што често може да се види на овој настан. Навистина, In corpore sano со своите музика и текст е „позападна“ од најзападното, поекспериментална, попрогресивна – невозможна за класифицирање, бидејќи кога зборува за кревкоста на телото, здравјето и невидливоста на уметниците, таа зборува за секоја западна, поцивилизирана земја.

Површниот поглед на странските медиуми – и нивната лишеност да го разберат текстот надвор од референцата на Меган Маркл – сугерира конфузија, но и несомнена фасцинација. Песната толку го заинтригира американскиот Newsweek што ѝ посвети напис, сепак, нарекувајќи ја „бизарна“ и имплицирајќи дека косата на Маркл е главна тема на песната. Други, пак, во миењето раце на сцената прочитаа коментар за пандемијата и инстирање да се зачува менталното здравје.

На нашите простори, пак, како важна референца и водич за толкување на делото на Констракта беше препознаено делото на Марина Абрамовиќ. Опсесивното миење на рацете на Констракта и повторувањето на „Уметницата мора да биде здрава“ многумина ги потсети на перформансот на Абрамовиќ во Копенхаген, Art must be beautiful, artist must be beautiful („Уметноста мора да биде убава, уметникот мора да биде убав“, 1975) во кој авторката опсесивно се чешла, повторувајќи ја споменатата реченица.

Ако се земе предвид културно-образовната позадина на Ана Ѓуриќ Констракта (дипломирана архитектка, р. 1978), голема е веројатноста дека таа намерно и свесно ја цитира Абрамовиќ. Сепак, би било многу поинтересно и интерпретативно посилно ако In corpore sano се спореди со Балкански барок, перформанс со кој Абрамовиќ го освои Златниот лав на Венециското биенале во 1997 година. Во перформансот, Абрамовиќ пее народни песни, и со часови и денови седи среде брдо крвави животински коски кои неуспешно се обидува да ги истрие и измие – како алегорија на, меѓу другото, страшните војни во Југославија.

Тогашниот триумф на Балкански барок на еден од најважните уметнички настани не само што беше голем успех за авторката, туку и за перформативната уметност воопшто, во тоа време крајно маргинализирана гранка на семејното стебло на визуелните уметности. Само неколку години подоцна, Марина Абрамовиќ добива потврда за својата глобална уметничка видливост кога нејзиниот перформанс The House with the Ocean View станува клучен дел од дванаесеттата епизода од шестата сезона на Сексот и градот – катализатор за повторното обединување на Кери и Александар Петровски (Кој ужас!). Во интервјуто од 2002 година, во очи емитувањето на Сексот и градот, Абрамовиќ изјави дека се гледа себеси како Балканот, а своето тело како мост меѓу Западот и Истокот.¹

Останатото е, што би рекле, историја. Во 2010 година, Абрамовиќ доби тримесечна ретроспектива во МоМа, каде што паралелно изведе 726-и-пол часа од перформансот The Artist Is Present („Уметникот е присутен“), што конечно ја втурна во кругот на славните светски уметници, сугерирајќи дека Балканот е најпосле припоен кон Западот.

Како Балкански барок на Абрамовиќ, делото на Констракта почнува и завршува над гротескен рид од животински коски. Но кај Констракта нема обиди за искупување или прочистување; гробиштата со пилешки коски се ручекот на двајцата протагонисти (брачен/вљубен пар). Наздравувајќи со звукот на отчукувањата на часовникот, несвесни за масакрот под нивните прсти, Констракта и Коста ги крцкаат крилцата како сцена од семејниот живот, врамена во собата, како масло на платно, закачена на ѕидот од дневната соба на секој од нас.

Колективниот ужас и трагедијата од Балкански барок на Абрамовиќ кај Констракта се невидливи, иако ѝ се случиле во текот на животот, и неповторливи, бидејќи колективот веќе не постои. Балканот е мртов, се самоуништи и беше проголтан од Западот. Четврт век по нашите војни и перформансот на Абрамовиќ, Констракта се занимава со хоророт што дојде отпосле, ужасот на пост-балканскиот индивидуализам: средбите со бесмисленоста на секојдневната работа, медиумското ѓубре, стареењето и умирањето на телото, заменливоста на идеологиите… Сето тоа пропратено со капиталистичка индивидуалистичка мантра и опсесивно миење раце, наместо коски, од каква било (колективна) одговорност. На крајот, во уште една духовита инверзија на Абрамовиќ, чиешто свето присуство во МоМа го посведочија илјадници луѓе, кај Констракта постбалканската „уметница е невидлива“ и незаштитена.

Иако многу се пишуваше за односот на Констракта кон косата на Меган Маркл², Триптихот е поинтересно да се гледа како пост скриптум или епитаф кон делото на Абрамовиќ, и како еден духовит³ и циничен коментар на нејзиното барање од уметноста да „ вознемири, да ја предвиди иднината и да поставува прашања“.

Зашто, откако сите прашања беа одамна залудно поставени, откако иднината беше детално прочитана од црниот дроб на невините, откако уметноста и сите перформанси и сите уметнички дела под небесниот свод не успеаја да ги спречат војните и ужасите, би дала сто Марини Абрамовиќ за една Констракта, на repeat, со која ќе се смееме, и ќе плачеме, до последниот такт.

Пишува: Мима Симиќ

Извор: Kulturpunkt

¹ “I see myself as a bridge, like the Balkans, between the West and the East. I use my body as the way to get across.”

² Овој стих со М. Маркл треба да се посочи како слепа точка на раскинувањето на Констракта со Балканот. Ниту еден бел човек во западниот свет не би посегнал лесно по мотивот на косата на личност со афро-американско потекло, дури и делумно, бидејќи со него е поврзан специфичен вид на опресија. Ова faux pas, за жал, најлесно би било да се одбрани со „балканското“ незнаење – и со тоа да се исече гранката со најубав поглед. Среќно, Констракта!

³ Кога сме веќе тука, најблиската референца за Констракта во светот на музичките изведби секако би била Лори Андерсон. Најдобрата раскажувачка меѓу музичарите и најдобрата музичарка меѓу раскажувачите, Андерсон исто така го користи хуморот како мачета, особено во ремек-делото The Ugly One With the Jewels and Other Stories (1995), во кое, повторно, се реферира на Марина Абрамовиќ во една од песните.