Пратеничка – да се биде или не?

Годинешниве парламентарни избори се разликуваа од сите претходни по тоа што за прв пат се оддржаа во ек на пандемија. Сепак, не се разликуваа во нивниот пристап кон жените во македонската политика. Според законот, 40% од кандидат(к)ите на секоја изборна листа треба да бидат од помалку застапениот род¹. Оваа мерка постои со цел да се промовира родовата еднаквост во Парламентот. Пред да разгледаме до кој степен оваа мерка вистински влијае на застапеноста на жените во нашето Собрание, да објасниме зошто е воопшто важно и кај нас и во светот парламентите да бидат родово балансирани и генерално инклузивни.

Собранието е претставничка институција, што значи дека неговото постоење има јасна цел да ги застапува интересите на сите граѓани и граѓанки и во согласност со тие интереси да носи закони кои важат за сите. По таа логика, жените припаѓаат на таа институција исто толку колку и мажите, затоа што живеат според законите на државата исто толку колку што живеат и мажите. Дополнително, одредени закони кои ги носи Собранието секако повеќе засегаат одредени групи во општеството како на пример, закон за абортус, закони поврзани со семејното насилство, или спорниот закон за антидискриминација. Ова важи и за сите други различности што постојат во едно општество, па така и довербата што граѓаните ја имаат во една од најважните демократски институции – Собранието, зависи од тоа колку успешно таа ги одразува и почитува различностите што постојат во општеството.

Квотата за 40% застапеност на помалку застапениот род на кандидатските листи (што во нашиот случај речиси без исклучок се жените) ја исполнија сите политички партии на овогодинешните избори. Вкупно 42.78% од кандидат(к)ите за пратеници и пратенички беа жени. Партијата со највисока застапеност на жени на кандидатска листа беше ДУИ, која што во една изборна единица имаше дури 60% кандидатки на изборната листа². Вака наредени, се добива слика дека македонското општество е отворено кон родовата еднаквост и промовирањето на женската застапеност во најважната демократска институција. Но, реалноста како и секогаш е далеку покомплицирана.

На пример, жените на овие, како и на сите претходни избори, беа во многу помал број како ностелки на изборните листи. Тоа ни укажува дека тие често се ставени на листата за да се запази квотата, но се позиционирани на помалку конкурентни места. Доколку прочепкаме малку повеќе, се отвора еден цел свет на пречки кои кандидатките за пратенички ги доживуваат во текот на целиот изборен процес, како резултат на постоечките норми и стереотипи, според кои политиката е доминатно машки терен.

Генерално и во рамките на политичките партии, жените имаат помалку можности за просперирање на повисоки функции во партијата, што е видливо и по бројните анкети во кои довербата кон политичарките е помала од онаа кон политичарите. Како кандидатки за пратенички жените вообичаено имаат потежок и поограничен пристап до извори на финансирање потребни за водење политичка кампања, а и пристапот и третманот во медиумите е различен во споредба со мажите. Жените се помалку застапени во медиумите, а и кога се застапени обично се претставувани во некои традиционални рамки и почесто се мета на родово базиран говор на омраза, нешто со коешто машките кандидати не се соочуваат. Овие пречки³ имаат длабок корен во општествените и културолошките норми, според кои се смета дека жените не припаѓаат на високи политички позиции, делумно и затоа што од нив се очекува да ги извршуваат мноштвото од обврските во домот и околу семејството. Изборот помеѓу приватниот и јавниот живот кај мажите е полесен, бидејќи очекувањето дека тие ќе останат исто присутни во фамилијарниот живот без разлика на предизвиците кои ги преземаат во кариерата е многу помал отколку кај жените. Овде дополнително се јавува уште едно сериозно прашање поврзано со социјалниот статус. За почеток, поверојатно е дека жена со подобар социјален статус ќе се ангажира во политиката, бидејќи има можност да плати помош околу дополнителните обврски, за разлика од жена од посиромашните социјални слоеви. Покрај тоа, постои и товарот кој секоја политичарка го носи кога се појавува во јавност, а тоа е дека првото нешто кое што се забележува и коментира не е нејзината компетентност како политичарка, туку изгледот, облеката, фризурата. Ова се фактори кои уште во почеток исклучуваат и обесхрабруваат многу жени од политичко учество, особено во највисоките државни органи. Сите овие пречки создаваат стеги кај жените и водат кон тоа многу жени сами да одлучат дека кандидатурата за Собранието е преголем товар кој не можат да си го дозволат.

Резултатите од минатонеделните избори укажуваат на тоа дека овие пречки се се’ уште пресудни, и дека многу партии ги формираат кандидатските листи со цел формално да ја задоволат квотата, но без реална посветеност кон родовата еднаквост. Па така, во новиот состав на Собранието избрани се само 43 пратенички (од вкупно 120), што е 4 помалку од минатиот собраниски состав. Партијата пак со најголема застапеност на жени на кандидатските листи – ДУИ, има само 4 избрани пратенички од 15 места, или 26,6% од редовите на партија која во една изборна единица имаше дури 60% жени на листата.

Самата застапеност на жените во Собранието како статистика не е гаранција за родовата еднаквост во работата на институцијата. Застапеноста е само еден дел од концептот на родовата еднаквост во парламентите. За вистински родово сензитивен парламент секако е важен балансот во бројките, но потребно е многу повеќе од тоа. На пример, гледајќи ги само бројките на пратенички во парламентот, најродово балансиран парламент во светот има Руанда. За разлика, Исланд е рангиран неколку места под Северна Македонија по бројот на пратенички. Тоа не значи по автоматизам дека парламентот на Руанда е родово посензитивен од тој на Исланд. За вистински родово сензитивен парламент, потребни се суштински залагања за женските права од страна на сите пратеници и пратенички, што опфаќа се’: од темите на политичката агенда, до законите кои се гласаат во Собранието, до инклузивноста во јазикот кој се користи на Собраниските седници. Тоа значи дека пратениците и пратеничките во Собранието дебатираат и носат одлуки и закони земајќи ги предвид различните потреби на граѓаните и граѓанките и активно размислуваат за тоа каков ефект нивните одлуки имаат врз жените и мажите во општеството. Добар пример за ова е веќе споменатата квота од 40%. Во нејзино отсуство, изборниот законик би изгледал родово неутрален бидејќи пропишува еднакви права за сите кандидати без оглед на родот, што може да доведе до заклучокот дека тој закон не ги ограничува жените да се кандидираат за пратенички. Но, во општество кое се’ уште ги маргинализира жените и женските прашања, недостатокот на квота како афирмативна мерка резултира во доминацијата на мажите во високите државни институции како што е Собранието. Родово сензитивната мерка во тој случај е да постои квота во изборниот законик со цел да се постигне родов баланс во Собранието, бидејќи општеството со своите норми уште во почеток им дава предност на мажите. Квотата не значи дека жените со помалку компетениции од мажите можат да стигнат до пратенички места, туку дека на жените кои се подеднакво компетентни, дури и покомпетентни од мажите, им се отстрануваат пречките поставени од општеството и им се овозможува колку-толку порамноправно да учествуваат во трката со мажите. Ваквиот начин на анализирање на одлуките носи до Собрание кое се фокусира на интересот на граѓаните и граѓанките, а не на гласањето во интерес на партиите од кои доаѓаат пратениците, или во интерес само на одредена група на граѓани.

Од досегашните избори видливо е дека речиси ниедна политичка партија не се залага, континуирано и посветено, за родовата еднаквост. Во тој поглед не е неочекувано дека борбата за родова еднаквост во македонското Собрание продолжува да се одвива под влијание на меѓународните и невладините организации, а не како иницијатива или стратешка цел на пратениците и пратеничките.

¹Иако во законските регулативе се уште се користи терминот „пол“, во овој текст се користи терминот „род“ како точен термин во дадениот контекст.

² Проект „Поддршка за изборни реформи“, Парламентарни избори 2020 – Анализа на кандидатски листи низ призмата на општествена и политичка вклученост, Скопје 2020