Многу феминистки често употребуваат методи на општествена критика за да укажат на постоечки нееднаквости и неправди, особено оние кои се поврзани со категоријата род. Бидејќи патријархалните структури се присутни во различни сфери на општеството – домот, работните места, јавните простори, државните институции – логично е што критиката е, и историски била, почетна точка на многу феминистички мислител(к)и и активист(к)и. Но, критиката сама по себе не е секогаш доволна за да поттикне општествени промени. Понекогаш треба да презентираме и позитивни феминистички визии за каква придобивка би имале повеќето луѓе од родовата и сексуалната еднаквост: како феминизмот ќе придонесе до поголемо ослободување, поквалитетни животи и повеќе среќа во животите на мнозинството?
Додека се бориме против опресивните структури, треба да подзастанеме и да се запрашаме за каков свет се залагаме. Јас, лично, се залагам за свет каде што можеме да искусиме и да дадеме што е можно повеќе љубов и мислам дека таков свет е невозможен без феминизам. Но, за да стане јасно како љубовта би можела да изгледа во свет во кој доминираат феминистичките вредности, би требало критички да анализираме како љубовта е регулирана во нашите општества.
Патријархатот, како доминантна општествена култура, го обликува колективниот љубовен јазик кој е користен од мнозинството луѓе. На пример, еден од најхетеронормативните, а и доста популарен литературен жанр, е љубовното писмо. Секако дека квир луѓе и жени може да пишуваат, и пишувале, љубовни писма, но доминантните и најпрославените писатели во овој жанр се хетеросексуални мажи како Данте Алигиери во глобален контекст или Кочо Рацин во локален контекст. Во традиционалниот формат на љубовните писма, најчесто писател ѝ пишува љубовно писмо на жена кон која тој има романтични и/или сексуални чувства. Во оваа динамика, тој е љубовниот субјект, а таа љубовниот објект; тој ја дава љубовта, а таа ја прима.
Во традиционалното љубовно писмо може да се воочи дека се очекува од секој учесник во таа динамика да искуси љубов во согласност со својот род и во рамките на соодветните (хетеронормативни) улоги. Кога го зумираме и го анализираме општествениот љубовен јазик на вакво литературно микро ниво, може да забележиме дека љубовниот јазик на кој сме научени и го користиме има многу лимитиран речник, кој не е ограничен само во овој литературен жанр, туку и во другите општествени сфери.
Односно, поради општествените норми, романтичната љубов во голема мера не ја искусуваме органски, туку во рамките на општествените очекувања. Љубовта во нашите општества генерално постои во хиерархиски структури. Најчесто „најдобрата“ и „најпожелната“ љубов е брачната, хетеросексуална и моногамна љубов. Но, дури и во случаи на љубов што е брачно регулирана, хетеросексуална и моногамна, постојат дополнителни специфики за нејзиното уредување; како на пример, очекувањето од мажот да го направи првиот потег или тој да треба да ја запроси жената. Патријархалните вредности ги регулираат ситните детали на меѓучовечките врски и дури наведуваат како е всушност најправилно да се искуси романтичната љубов.
Традиционалните вредности не ги одобруваат, или во најмала рака, ги сметаат за помалку вредни различните сексуални ориентации, родови идентитети и видови на романтични врски. Хомосексуалноста и бисексуалноста, отворените врски и имањето повеќе партнери не се одобрени видови на романтична љубов. Во одредени кругови, можеби овие норми се сметаат за застарени, но истите се длабоко интернализирани од страна на најголем број луѓе, до степен каде многумина сметаат дека тие вистински посакуваат романтична љубов по патријархалната формула: хетеросексуалност, моногамност, брак, деца, внуци.
Оваа формула не е проблематична сама по себе, туку претставува проблем кога на повеќето луѓе овој редослед им е презентиран како единствениот начин на кој тие би можеле да бидат среќни. Многу луѓе во брачните врски се всушност несреќни од различни причини: можеби не ги посакувале овие работи и биле суптилно притиснати да влезат во вакви релации, немале можност да истражат надвор од брачната матрица и немаат концепт за друга форма на среќа. Можноста за достигнување на очекуваната среќа исто така им е одземена на тие кои се категорично исклучени од брачната матрица: промискуитетните жени, квир луѓето, оние кои не ги исполнуваат општествените стандарди за убавина, лицата со одредени видови попреченост итн.
Австралиската феминистка и реномиран академик Сара Ахмед пишува за како концептот на среќа е, всушност, перцепиран во нашите општества и колку е тесно поврзан со „среќниот објект“ на бракот и семејството во нејзината книга The Promise of Happiness (Ветувањето на среќа). Таа објаснува како во општествените матрици среќата е перцепирана како практично невозможна без стапување во брак и формирање семејство:
Да се наследи семејството значи да се наследи барањето за репродукција на неговата форма. Семејството, исто така, станува точка на притисок бидејќи е неопходен чекор до достигнување добар или среќен живот, а со тоа е постигната одредена ориентација кон одредена цел, а не различна цел, како нешто добро. […] Поентата на семејството е да го одржува семејството како поента [сама за себе]. Семејството станува среќен објект преку работата што мора да се врши за да се одржи [семејството].[1]
Читајќи ја Ахмед, може се стигне до заклучокот дека бидејќи бракот и семејството се сметаат како предуслови за среќа, самата поента на повторното репродуцирање на истите е, на некој начин, поврзано со желбата да се одржи оваа среќа (дури и кога оваа формула не функционира за голем број луѓе). Односно, овие норми и нивната очекувана репродукција се толку длабоко вкоренети што одржувањето на семејната структура го гледаме како природен феномен. Патријархатот не ги регулира родовите улоги само во романтичните хетеросексуални врски, туку и другите љубовни релации во нашите животи. На пример, голема важност ѝ се дава на мајчинската љубов, но ако една мајка не ја искусува на очекуваниот општествен начин – на пример, ако има постнатална депресија – тогаш многумина може да сметаат дека таа е лоша мајка. Истите очекувања за љубовта кон новороденчињата не постојат за татковците кои наводно немаат „мајчински инстинкт“. Секако, традиционалното семејство исто така ја регулира љубовта што децата треба да ја чувствуваат кон родителите, како и кон други роднини, без разлика дали имаат нешто заедничко со нив или не. Очекувано е од децата дури и кога ќе станат возрасни и подготвени за формирање свои семејства, тие, сепак, низ целиот живот да имаат одредени семејни релации со овие роднини. Оваа семејна љубов е регулирана преку наводна „биолошка“ логика – крвната поврзаност ги става роднините во посебна категорија на релации – но, секако, не се работи за биолошки ралации, туку за општествени норми.
Не е проблематично да имаме добри односи со семејството или, пак, да си ги сакаме родителите. Но треба подлабоко да размислиме за начините на кои е регулирана љубовта што ја искусуваме и на кои начини тоа ни ја ограничува личната среќа. Во патријархалната хиерархија на љубов, најважнатите форми на љубов се брачната хетеросексуална моногамна љубов и мајчинската љубов кон децата, занемарувајќи ги другите форми на љубов кои ги искусуваме.
Како, тогаш, би требало да ги интерпретираме сите други љубовни релации? Што е со пријателската љубов? Зошто да не ја славиме пријателската љубов на начинот на којшто ја славиме романтичната љубов? Зар пријателствата не се уште еден вид на романтични релации? Особено во формативните години на тинејџерството, најблиските релации што повеќето луѓе ги имаат се со пријателите. Пред повеќето луѓе да стапат во сериозни романтични врски – нешто што може да се случи во кој било период од животот, но поради општествените очекувања, често се случува во дваесеттите и триесеттите години – тинејџерите, па и помладите возрасни луѓе, најмногу се социјализираат со своите пријатели, кои исто така се чест извор на емоционална поддршка, но не се интерпретирани како романтични. На еден од моите најблиски пријатели со кој се познавам уште од средно, со години му се јавувам во тажни, тешки, но и многу среќни моменти. Пријатели сме речиси една деценија, сме се познавале во различни стадиуми од своите животи и имаме длабока емоционална интимност – дали недостатокот на сексуалната компонента во нашето пријателство ја прави нашата релација неромантична, иако е една од најдолгите врски во мојот живот?
Многу од моите пријателства имаат или имале романтична компонента бидејќи романтика не подразбира само клишеа од романтични комедии, како бакнеж под Ајфеловата кула. Романтичната љубов ја разбирам како еден вид на емоционална интимност што можеме да ја искусиме со луѓе од кој било род. Кога пријател(к)ите си дозволуваат да се ранливи едни пред други додека дискутираат интимни теми, како нивното менталното здравје, дали таа релација не е романтична само поради отсуството на сексуална интеракција? Патријархалната логика би рекла дека тие се „само пријател(к)и“, имплицирајќи дека нивната релација се наоѓа пониско на патријархалната љубовна хиерархија. Оваа матрица понекогаш и ги ограничува нашите пријателства и/или ги поткопува нашите партнерски релации бидејќи очекуваме сите нашите потреби за интимност и љубов да ги задоволат нашите „љубовните партнери“.
Пријателствата имаат и уште еден интересен аспект што често се заборава: пријателствата се единствените општествени релации што имаат потенцијал да бидат (до некаде) одделни од капитализмот. Би рекла дека немам директна економска релација со речиси ни еден близок пријател и отсуството на овој аспект ја прави пријателската релација фундаментално различна од сите други релации поврзани со семејството или романтичните врски. Особено кога брачни или вонбрачни партнери почнуваат да живеат заедно, нивната релација автоматски станува и економска бидејќи тие треба да ги менаџираат домашните финансии. Слична економска динамика постои и во нуклеарните и пошироките семејства каде што во 21 век најчесто децата не придонесуваат кон домашните финансии и со тоа се финансиски зависни од своите родители или старатели. Секако, можно е пријателите да имаат меѓусебна економска релација – ако се цимери, ако работат заедно, ако си позајмуваат пари еден на друг – но кај пријателствата има простор да не постои ваква економска релација. Дури и да постои економската релација, сепак, потешко е истата да влијае на врската на ист начин како кај семејните и романтичните врски. Директната економска зависност во романтичните и семејните врски ги прави овие релации комплетно различни од пријателските.
Следејќи ја оваа логика, патријархалните релации не се базираат само на родови улоги и очекувања, туку и на материјални и економски реалности. Потенцијалното отсуство на економска релација во пријателствата постои паралелно со отсуството на патријархални конотации. Пријателите не ни се ни девојки ни дечковци, ниту пак роднини кон кои чувствуваме некоја фамилијарна обврска. Ако пријателската релација веќе не функционира, ретко следи драматично раскинување или вид на фамилијарна тензија. Повеќето пријателства згаснуваат полека со тоа што станува јасно дека можеби пријателите веќе немаат заеднички интереси или теми на муабет, па затоа дружбите стануваат поретки и по некое време непостоечки.
Едноставно, не постои очекување дека пријателите ќе останат покрај нас цел живот. Дали некој/а пријател/ка ќе биде или нема да биде дел од нашиот живот е активна одлука и взаемна желба и влог. Сепак, овој вид на љубов се наоѓа многу ниско на „љубовната хиерархија“. Негувањето на пријателствата не се наоѓа на истата листа на приоритети како што се бракот и децата. Патријархатот не ја гледа пријателската љубов како важна и токму поради тоа може да биде една од најрадикалните форми на љубов, како форма на љубов што има најголем потенцијал да е одделна од патријархалните и капиталистичките релации. За да се вреднува оваа љубов повеќе, потребно е повеќе критичко гледање на економските и фамилијарните структури преку феминистичка перспектива. Само така ќе изградиме свет каде ќе се искусува повеќе слободна љубов, ќе имаме повеќе органски и искрени релации, како и чувства на заедништво – нешто што е во интерес на сите луѓе, без разлика на нивниот род.
* Текстот е базиран на говорот на авторката која беше раскажувачка на ПичПрич гала вечер на раскажување женски приказни „Љубовни писма„
[1] Слободен превод на цитат од книгата: Ahmet, Sara. The Promise of Happiness. Durham and London: Duke University Press, 2010.
