Неодамна учествував на студентска дискусија на тема Забранети книги: Америка во XI век каде зборувавме за зголемениот број на кампањи за цензурирање книги во државните училишта и библиотеките на територијата на САД^[1]. Додека се спремав за настанот, нефокусирано загледана во мојата библиотека на чии полици ѕиркаа неколку од книгите на црната листа, погледот ми застана на „За слободата“ (On Freedom), новата критичка студија на американската писателка Маги Нелсон. Која иронија, си помислив.

Кое е местото на слободата во овие кампањи? Секако тука е ускратената слобода на читателите, автор(к)ите и лицата кои ги делат опишаните идентитети и чија видливост отсекогаш страдала, но во тој момент, мојот интерес прејде на онаа подла слобода која си зема за право да ја прешкртува и обезвреднува поинаквата (од себе) слобода. Годинава овој тип слобода зема (не)предвидлив замав – од кампањите за цензурирање книги, усвојувањето на Don’t Say Gay законот во Флорида, ускратувањето на правото на абортус во САД и опасноста од домино ефект до подемот на десничарските влади во Европа, државниот терор на моралната полиција во Иран, војните во Украина и Палестина.

Слободата долго време фигурира како алатка во реториката на десничарските движења, без разлика дали се тоа анти-абортус политики („Ослободете ги неродените“), антиродови здруженија, антиваксерски дебати или неприфаќањето дека говорот на омраза не е слободен говор. Слободата во оваа реторика е слобода-поради-самата-себе која со сета своја ароганција бара да биде ослободена од (колективна) одговорност и срам од своите барања и постапки. Значењето на зборот е во неговата употреба, вели Витгенштајн. Тогаш да следиме која јазична игра се одигрува во секој момент, додава Нелсон.

Во „За слободата“, Нелсон се повикува на еден есеј на црниот американскиот писател и новинар Та-Нехиси Коутс во кој тој пишува за поимањето на слободата во американскиот контекст. Во текстот, Коутс прави паралела помеѓу „белата“ колонизаторска и индивидуалистичка слобода и „црната“ слобода на (опресираниот) колектив. Нелсон ги презема овие концепти во нивната поширока смисла за да покаже дека многу често наративите што ги среќаваме за слободата се (експлицитен или скриен) пример за токму таа „бела“ слобода. Тоа е слободата на привилегираното Јас кое си дозволува да биде возгордеано во името на својата слобода; слобода која не знае за одговорност и последици и има краткотрајна меморија, „слобода на моќните изградена врз одбивност или рамнодушност кон немоќните“ (Коутс), слободата на оној што никогаш не знаел што значи да му биде ускратена некоја егзистенцијална слобода.

Наспроти оваа слобода се наметнува „црната“ или – пошироко – „обоената“, „шарената“, „Другата“ слобода и неслобода истовремено, која се темели на колективното (и со мала буква) ние. Оваа (не)слобода не бега од историјата и борбата (некогашна, сегашна, идна). Тие за неа се сидро кое ја укотвува за светот и со кое ги повлекува останатите „назад во сплотеност“ (Коутс), зависни еден од друг и од нечовечкото кое не го разбираме и врз кое немаме контрола. Оваа слобода е појдовната точка за Нелсон. Прашањето не е дали сме замешани, туку како преговараме, страдаме и танцуваме со таа вмешаност.

Во контекст на феминистичката борба, слободата се појавува најпрво онтолошки во форма на желба и потреба за слободно постоење како субјект еднаков или засебно еднаков (во теоријата на сексуалните разлики) на универзалниот, машки-одреден субјект; потоа слобода на телесна автономија; слобода на избор; слобода на заземање простор; слобода на имање глас, врисок, честопати гнев; слобода на желба.. Бесконечни форми на задушена слобода. Како што објаснува Селин Семан^[2], зборувајќи меѓу другото и за тековната борба предводена од жените во Иран по смртта на Махса Амини:

Женските тела се географии на контрола и опресија […] живееме во противречности, помеѓу скромноста и нашето сексуално ослободување, помеѓу провокативност и религиозност, помеѓу религија и догма, помеѓу слобода и потчинетост, помеѓу сопствената чест и честа на нашите фамилии. На овој начин, заземаме еден вид невозможно место.

Факт е дека феминистичката борба не секогаш поаѓа(ла) од место на колективна слобода. Западниот феминизам – тука воопшто не ги вклучувам опресивните форми на girl boss feminism – сè уште треба да се наштима на светогледот на обоените, непривилегираните и/или жените кои не се од Западот. Не сум слободна сè додека постои жена која не е слободна, дури и кога нејзините окови се далеку различни од моите, ќе изјави Одри Лорд. Слободата на овие жени дополнително страда затоа што Западот упорно се труди да ги дефинира во својот дискурс, па тие мора да одлучат да играат улога на амбасадори и да го перформираат својот идентитет и култура пред очите на Западот за да избегнат да учествуваат во опресијата (Семан, 2022).

Тогаш, како да се стигне до колективна и вклучувачка феминистичка слобода? Не верувам во конечни одговори, исто како што не верувам дека слободата е некоја одредена дестинација или непосредно решение. Во едно свое обраќање на Харвард во 1982 год. подоцна објавено под наслов „Учејќи од 60-тите“ (Learning From the 60s), Одри Лорд зборува токму за оваа погрешна тенденција да се гледа на слободата како на еднократен настан, потхранета од популарните наративи за движењата за ослободување во 60-тите:

Многу често или го игнорираме минатото или го романтизираме и со тоа ја сведуваме причината за сплотеност на нешто бескорисно или митско. Забораваме дека неопходната состојка која ќе помогне минатото да ѝ биде од полза на иднината е нашата енергија во сегашниот момент, со што го метаболизираме едното во другото. Континуитетот не доаѓа по автоматизам, ниту пак е пасивен процес […] Шеесетите треба да нè научат колку е важно да не се лажеме себеси. Да не веруваме дека револуцијата е еднократен настан или нешто што се случува околу нас, а не внатре во нас.

Иако ваквиот сон за слободата е важен за да го замислуваме светот што сакаме да го живееме, истиот може да нè научи да гледаме на слободата само како на (не)достижна цел која лежи некаде во иднината. Во својата книга, Нелсон се надоврзува на истата идеја и вели дека за нејзиното поимање на слободата како „непрестајна практика на присутност“ клучна улога има Мишел Фуко и неговото разликување помеѓу ослободувањето (liberation) – како мигновен, краткотраен чин – и практикувањето слобода (practices of freedom) – како тековен процес. Точно е дека малите, интимни успеси или превратните колективни моментуми нè потсетуваат дека работите не се фиксни, но практикувањето слобода нè подготвува за утрата што следат (Нелсон, 2022).

Во тој случај, наместо како да стигнеме, можеби треба да се запрашаме како да практикуваме колективна и вклучувачка феминистичка слобода? За Одри, првиот чекор кон инклузивен и ослободувачки интерсекциски феминизам веројатно би била отвореноста кон разбирање и информирање за стварноста на другата. Разбирањето почнува да го прави знаењето достапно за употреба, и токму во тоа лежи итноста, тоа е притисокот, тоа е поттикот. Следно, да ги прегрнеме предизвиците и неугодното во замешаната слобода која честопати знае да ограничи, па дури и да боли. Треба да прифатиме дека „некои луѓе не наоѓаат – или не можат да најдат – прибежиште онаму кадешто другите претпоставуваат дека можат или треба да најдат“ (Нелсон, 2022). Некогаш тие се едноставно принудени да ја бараат својата слобода на неизвесни места, а ние можеме да размислиме како поинаку да ја покажеме нашата грижа.

Практикувањето слобода значи да се оттргнеме од навиките на параноја, очај и играње полицајци, односно да го надминеме стравот од сонување и замислување слобода. Како борки за феминистичка слобода честопати се чувствуваме виновно за воскликот од малите (мигновни) победи, убедувајќи се дека активизмот подразбира само и само себе-жртвување. Револуционерноста е пркосно инсистирање да се живее како човек да е веќе слободен (Гребер). И навистина, „смачено ми е од оние кои имаат за цел да ги обезвреднат или прикријат начините на кои моментите во кои се чувствуваме слободно, во кои се чувствуваме добро, омоќено, во кои чувствуваме интимна размена и снажност можат да бидат заразни“ (Нелсон, 2022).

Конечно, практикувањето феминистичка слобода значи да се прифати и признае истата како форма на трпелив труд (patient labor) – уште еден термин кој Нелсон го позајмува од Фуко – односно работа која трае, се издолжува, зазема простор, се превиткува, предомислува, понекогаш е дури и контрадикторна. Во практикувањето инклузивна феминистичка слобода, трпеливиот труд ни дозволува да се реомбислуваме и пресоздаваме како дел од интерсекциската мрежа на релации. Токму затоа што е (ис)трајна, ќе има моменти во кои нашата заложба ќе ни предизвика чувство на возбуда, потем досада, очај и надеж, бесцелност и решителност и како таква треба да ја прифатиме – во сиот нејзин сјај и со сиот нејзин прав.

Зан, Зендеги, Азади! Жена, Живот, Слобода! се слуша на улиците во Иран, а ние сме нивното ехо. Не знаеме до каде и дали ќе стигнеме, но одлучно решаваме да нè чујат.

^[1] Кампањите за цензурирање книги главно ги водат родители конзервативци, а се поддржани од растечката десница. Во најголемиот број случаеви, тие таргетираат книги кои се напишани од страна на маргинализирани автор(к)и – обоени, ЛГБТК+ и/или лица со попреченост и книги во кои се пишува за различен тип на маргинализирани идентитети кои според овие поединци се непристојни за младата публика. На сајтот на ПЕН ќе најдете детално истражување за преку 1,600 книги кои биле забранети на територијата на САД во периодот помеѓу јуни 2021 и март 2022. Во истражувањето се наведува процентуално типот на книги кои се забранети (темите кои ги обработуваат), публиката за која се наменети, листа со наслови на забранети книги и листа на забранети автор(к)и и историја на движењето за цензурирање книги кое датира од 1980-тите.

^[2] Селин Семан, либанско-канадска дизајнерка, борка за права, писателка и основачка на фондацијата Slow Factory во своето предавање насловено „Жени и моќ: поимање на моќта и отуѓеноста“ (септември, 2022) и повраќање на сеќавањата“ во рамки на феминистичката школа организирана од Advaya.