Само што ја потпишав твојата смртна пресуда беше изјавата на судијката Аквилина додека во 2018 му ја соопштуваше пресудата на спортскиот лекар Лери Насар кој беше осуден на казна од 40 до 175 години затвор за сексуална злоупотреба на десетици, најголем дел малолетни, девојки. Овој случај, кој на крајот изброи 265 жртви злоупотребувани во временски период од дваесет години, нанесе сериозен удар врз Американската гимнастичка асоцијација, но беше само последната капка во запушената канализација која ги прели фекалиите во кои со години се давеше американската гимнастика, односно нејзините женски членки. Случајот ги обелодени сите пропусти на раководството и тренерите до кои со години наназад допирале информации за постоењето на злоупотреба од различни актери во организацијата, кои во неколку наврати биле и пријавувани. Но тие едноставно решиле да молчат.

Во меѓувреме, во Грција започна судското рочиште против тренер од едричичарскиот олимписки тим, обвинет за силување на малолетна спортистка. И повторно, ова не е изолиран случај на сексуално насилство во кој се споменува Едриличарската федерација. Пред само една година олимписката шампионка во едрење Софија Бекатору започна судски процес против раководно лице во федерацијата. Нејзиното јавно проговорување беше преседан во општество како Грција, кое што, и покрај напредокот во однос на родовата еднаквост, сè уште во пракса е исклучително патријархално и конзервативно и каска во справувањето со сексуалното насилство на ниво на Европската унија. Високиот државен врв на Грција јавно ја поддржи Бекатору, вклучително и претседателката на Грција – Катерина Сакеларопулу која молкот за насилството го нарече заговор на тишината.

Каде е коренот на проблемот?

Сè уште постои сериозен недостаток на податоци за распространетоста на родово базираното насилство во спортот на глобално ниво. Причините за овој јаз се лоцираат во степенот на потценување на самиот проблем, недостатокот на истражувања во оваа област и сензитивноста на темата. Меѓутоа родово базираното насилство во спортот постои, што беше потврдено и од страна на спортските организации, кои после многу објави и притисоци од страна на медиумите, започнаа да го менуваат својот ригиден став во однос на овој проблем. Според податоците на Европскиот институт за родова еднаквост, застапеноста на родово базирано насилство во спортот варира помеѓу 14% и 73% во неколку европски земји кои имаат спроведено истражувања во оваа област. Според Институтот, родовото и сексуалното вознемирување се присутни во сите спортови и сексуалното вознемирување се зголемува со преминување од рекреативно во елитно спортување. Вербалното сексуално вознемирување е најчеста форма на вознемирување во спортот.

Спортот е активност која се темели на високо ниво на дисциплина, особено кога станува збор за професионално занимавање со спорт. Дисциплината ни помага да ги поместиме границите на сопствените можности и да постигигнеме одреден успех. Спортистите/ките, без разлика дали се бават со спорт професионално или аматерски, отсекогаш биле поим за посветеност, дисциплина и жртва за достигнување на одредена цел. На нашите простори многумина ја карактеризираат балканската дисциплина во спортот, во некои кругови нарекувана и како југословенска школа, како посебен феномен. Еден од главните темели на оваа школа е употребата на пцовки и навреди како еден од главните техники за подобрување на перформансот на спортистите/ките. Варијациите на навреди покриваат релативно широк дијапазон и имаат за цел да ги обликуваат спортистите/ките во издржливи, борбени и успешни личности, веројатно со одредени посттрауматски нарушувања, секако, доколку истото тоа не ги одврати од бавењето со спорт засекогаш. Овој вид на дисциплина многу повеќе соодветствува на дефиницијата за булинг и придобивките од неговата примена, особено во работата со деца, претставуваат само еден застарен мит. Дисциплината е потребна во спортот, меѓутоа прашањето е која е границата помеѓу одржувањето на дисциплина и психолошко насилство и колку истото е навистина неопходно за формирање на подобри и поуспешни спортисти.

Доколку зборувајќи за семејното насилство можеме да кажеме дека најнебезбедно место за жените е домот, кога станува збор за насилството во спортот, најнебебедното место повторно е најтесната средина, односно теренот, соблекувалната, канцеларијата на тренерот, спортскиот лекар, селекторот и слично. Односот помеѓу спортистите/ките и нивните тренери и останати лица во нивната спортска средина се заснова на авторитет. Авторитетот по дефиниција е поседување на моќ, моќ која произлегува од поседување на одредено знаење, почит, моќ на донесување одлуки, на наметнување послушност. Тренерот ја има моќта да направи од вас добра спортистка, селекторот ја има моќта да ве стави во репрезентација, докторот ја има моќта да ви помогне побрзо да ви заздрави повредата. Оттука, многу е важно да ги слушате поставените авторитети доколку сакате да постигнете успех. Имајќи предвид дека најголем дел од професионалните спортистки своите почетоци ги имаат уште од најрана возраст, одговорноста за градење на овој однос е во рацете на авторитетот, кој одредува дали истиот ќе го злоупотеби. Преку спријателување и градење на однос на доверба и емотивна поврзаност (познато како grooming), авторитетот отвора простор за развивање на сексуален однос со спортистката која едноставно верува дека односот таков треба да биде и покрај тоа што не се чувствува добро. Повозрасните спортистки пак, се подложни и на многу подиректни форми на насилство, особено во случаи кога за својот напредок во спортската кариера биваат злоупотребени или нивниот молк подмитен со уцена.

Колку спортистките се заштитени во Македонија?

Кога станува збор за Македонија, родово базираното насилство и дискриминација во спортот, свеста за нивното постоење, но и за заштита, се на незавидно ниво. Една од причините за тоа, е што насилството е сè уште длабоко вкоренето во нашата култура на живеење. Насилството, во сите негови форми, е феномен кој е прилично распространет во нашето општество, како и перцепцијата за неговата нормалност односно ситуации каде има оправдана потреба од негова примена. Потребата од насилство е подложна на мерење. Причините за примена на одредени форми на насилство може да имаат различен степен на оправданост во зависност од ситуацијата, областа, професијата, внатрешните констелации и слично. Слични принципи важат и за примената на дискриминирачки практики. Па така, во дејности како спортот, која претставува сфера на исклучителна машка доминација стотици години наназад, сосема е вообичаено жените да не уживаат ист пристап до ресурсите кои им се потребни за да се бават со спорт и да напредуваат, а уште помалку да бидат подеднакво наградувани за успесите.

Во текот на 2021, Хелсиншкиот комитет за човекови права, во соработка со Олимпискиот комитет на Северна Македонија (ОК), спроведе анкета на претставнички на спортски федерации односно спортистки, судијки, тренери и други членки на федерациите. Прашалникот беше одговорен од страна на 137 претставнички кои придонесоа за добивање на една појдовна слика за степенот на родова рамноправност во спортот кај нас. Според податоците добиени од прашалникот, повеќе од половина од испитаничките сметаат дека не постои родова еднаквост во спортот во Северна Македонија. Најголем дел од нив нееднаквоста ја гледаат во доминацијата на на мажи на раководните позиции (75,6%), додека останатите во нееднаквата финансиска поддршка (50%), помалата платеност на жените од мажите (41%), помалку ресурси на располагање за жените во спортот (37,2%) и немање пристап до спортски терени (28,2%). 40% од испитаничките сметаат дека во рамки на нивната матична федерација не постои свест и разбирање за родова еднаквост. Повеќе од половина испитанички сметаат дека жените не се доволно вклучени во спортот, особено во раководствата на федерациите (81,7%) и на челните позиции во спортските клубови (70,4%). Од испитаничките, 38% изјавиле дека се соочиле со дискриминација, во кои се видливи разликите во третманот на жените наспроти мажите во спортот, започнувајќи од достапноста на ресурси за тренинг, па сè до нееднакви наградни фондови. Само 21,1% од оние кои се соочиле со дискриминација го пријавиле случајот, а уште помал дел (само во 4 случаи) биле задоволни од постапувањето на механизмот каде го пријавиле случајот. Само половина од испитаничките се запознаени со постоечките механизми и институции, односно знаат каде можат да пријават дискриминација и/или насилство, а 58,4% сметаат дека овие механизми не се ефикасни во справување со случаите. Непријавувањето на случаите на дискриминација според податоците е најчесто резултат на недовербата во институциите, односно лицата одговорни во клубовите или федерациите, како и неверувањето дека нешто навистина може да се промени. Истото се однесува и на пријавувањето на родово базирано насилство. Она што жените го ставаат под ризик кога пријавуваат е сопствената репутација и кариера, кои многу лесно може да бидат загрозени. Затоа решаваат да молчат.

Според Советот на Европа еден од клучните начини за борба против родово базираното насилство во спортот е самото знаење дека општата правна рамка е применлива во случаите на насилство во спортот, па така Законот за спречување и заштита од насилство врз жени и семејно насилство ги заштитува спортистките од сите форми на насилство на кои се жртви. Истото се однесува и на дискриминацијата. Дискриминацијата во спортот во Северна Македонија е правно уредена со Законот за спречување и заштита од дискриминација, Закон за спортот и Статут на Олимписки комитет на Република Северна Македонија. Законот за спречување и заштита од дискриминација (ЗСЗД) е генерален закон, кој се однесува на сите области и сфери од општественото живеење и ги опфаќа сите можни субјекти кои може да се јават како жртви или сторители на дискриминација. Законот се применува и во областа на образованието, науката и спортот и предвидува и обврска за преземање мерки или дејства за промоција и унапредување на еднаквоста и превенција од дискриминација. И покрај тоа што најчесто, законите што уредуваат конкретна област содржат одредба за заштита од дискриминација, Законот за спорт не содржи никаква антидискриминациска клаузула, па оттука, потребно е негово согласување со ЗСЗД. Од друга страна, Статутот на Олимпискиот комитет на РСМ има ваква одредба односно една од целите и задачите на ОК предвидени со Стаутот е: преземање мерки против секакви форми на дискриминација и насилство во спортот.

Ова значи дека секој случај на дискриминацијата во спортот може да биде поведен според овој генерален закон, што беше и случајот поведен против Федерацијата за боречки спортови. Во овој случај, кој претставува своевиден преседан во спортот кај нас, Комисијата за спречување и заштита од дискриминација издаде општа препорака дека Федерацијата не ги усогласила своите акти на работење со Законот за спречување и заштита од дискриминација, по што беа иницирани две постапки за дискриминација на женските борачки пред Граѓанскиот суд во Скопје. Родовата дискриминација во случаите се однесуваше на рангирањето на резултатите од првенствата, составувањето на ранг-листите, давање предност на машки борачи за стипендии, како и тоа што женските борачки наместо медали добиваат дипломи. Со препораката на Комисијата се потврди постоењето на дискриминаторските дејствија извршени од страна на Федерацијата, но и се повикаа сите федерации и спортски сојузи во земјава да ги усогласат статутите и другите општи акти и одлуки со ЗСЗД на начин што нема да се прави разлика помеѓу родот. Нашето судство нема значајно искуство со ваков вид на случаи, што го отвора прашањето дали исходот од оваа постапка ќе биде во корист на жртвите на дискриминација, но уште повеќе, дали институциите ќе успеат да ја вратат довербата во системот кој треба да ги заштити. Еден од начините да се охрабрат жртвите на насилство и дискриминација да прозборат и да ја побараат правдата пред институциите, е да увидат дека институциите функционираат и работат за нивна за нивна заштита.

Можеби е престрого да тврдиме дека ситуацијата е статус кво, но исто така мора да имаме предвид дека во изминатите години се соочуваме и со трендови кои се обидуваат да ја уназадат родовата еднаквост. Позитивните напори за подобрување на состојбата со заштитата од родово базираното насилство и дискриминација во земјава се многу често сведени на донесување на законски решенија и она што назадува е нивната примена. А ниту еден закон не е исклесан во камен. Потребно е унапредување на законската рамка и воспоставување на внатрешни процедури и механизми за превенција и заштита, како и подигнување на свеста и капацитетите на сите чинители, почнувајќи од највисоките раководни структури, до секоја спортистка и спортист. Потребни се нови програми, потребни се квоти, потребна е вклученост и најважно, потребна е волја. Кога сме кај волјата, еден позитивен пример преставува неодамнешното формирање на работната Комисија за родова еднаквост во спортот при Олимпискиот комитет која има за цел да го намали родовиот јаз во спортот. Еден од приоритетите на ова тело, кој е вклучен во нивната годишна програма за работа, е токму обезбедување на заштита во спортот односно создавање на безбедна спортска средина за сите спортистки во секој аспект на спортувањето.

Сите се учесници во заговорот на тишината, со секое премолчување, игнорирање, разводнување и оправдување на нечие несоодветно однесување, без разлика дали станува збор за нееднаков третман, непристојно однесување, вознемирување или насилство. Со цел да не се наруши хармонијата која е од особена важност за мотивација на членовите секој тим или клуб, тренери и раководни лица го жртвуваат туѓото достоинство за одржување на мирот во куќата. Цената која многу често ја плаќаат спортистките за да се бават со она што најмногу го сакаат, цената за нивниот успех, е тишината.

Овој текст е напишан во рамки на грантот еобезбеден од страна на Балканската фондација за демократија, проект на Германскиот Маршалов фонд на Соединети Американски Држави и Норвешкото Министерство за надворешни работи.

Мислењата изразени во овој текст не ги одразуваат секогаш мислењата на Норвешкото Министерство за надворешни работи, Балканската фондација за демократија, Германскиот Маршалов фонд на Соединети Американски Држави или на нивните партнери.