Текстот во продолжение е вовед во публикацијата „Стандарди на Советот на Европа за заштита и спречување на дискриминација врз основа на сексуална ориентација и родов идентитет“, подготвена од проф. д-р Елена Михајлова Стратилати и Вики Младенова, во рамки на проектот Towards more resilient LGBTI movement > Know more – protect better, спроведен од ЛГБТИ Центарот за поддршка и Коалиција Маргини, која ќе биде промовирана во втората половина на јуни 2022 година.
Правно-политичката поставеност на институционална борба за поправедно и еднакво општество, во нашиот локален контекст, во голем дел се однесува на подготовката и донесувањето на lex specialis, кој ќе овозможи заштита и спречување дискриминација директно, индиректно или интерсекциски сторена на различни групи и поединци. И покрај тоа што граѓанскиот сектор уште во 2006 година имаше изработено предлог законско решение, во Република Северна Македонија за првпат посебен закон за заштита од дискриминација или Законот за спречување и заштита од дискриминација[1] е донесен во 2010 година.
Почетната имплементација на овој закон не се сообразува со заштитата и правната сигурност на сексуалните и родовите малцинства, со оглед на тоа што сексуалната ориентација и родовиот идентитет (СОРИ) не се алоцирани како заштитени карактеристики во законското решение од 2010 година, а Комисијата за спречување и заштита од дискриминација во однос на претставките што ги опфаќаат основите на СОРИ постапува несоодветно, оневозможувајќи целосна заштита и погрешно поставувајќи го институционалниот третман на сексуалните и родовите малцинства, сместувајќи ги во „која било друга основа“. Несоодветната законска поставеност и институционален третман на сексуалните и родовите малцинства придонесе за зголемена недоверба од страна на ЛГБТИ луѓето или како што стои во Извештајот за потребите и проблемите на ЛГБТИК луѓето во Република Северна Македонија:
Колективните искуства на ЛГБТИК луѓето покажуваат високо ниво на изложеност на дискриминација, вознемирување и насилство поради нивната сексуална ориентација, родовиот идентитет или родовото изразување. И покрај тоа, најголемиот дел од нив не го пријавуваат тоа кај одговорните институции најчесто поради недоверба дека случајот ќе се реши и поради страв дека тоа може да предизвика штетни последици за нив. Тие малкумина што се охрабриле да пријават најчесто се соочиле со дополнителна дискриминација или несоодветен однос поради нивната сексуална ориентација, родовиот идентитет или родовото изразување или со ненавремено и неефикасно постапување, а тоа дополнително придонесува за веќе големата недоверба во институциите.[2]
Во октомври 2020 година беше изгласано ново и значително подобрено законско решение за борба против дискриминација, и новиот Закон за спречување и заштита од дискриминација[3] експлицитно ги вклучува сексуалната ориентација и родовиот идентитет. Во секој случај, генерирањето институционална практика на спречување и заштита од дискриминација не произлегува само од еден lex specialis, посебно затоа што структурната дискриминација, и понатаму – различните форми на микронасилство што го обликуваат политичкото искуство на ранливите, е вградена во клучните области на заедничкото живеење, како што се образованието, здравствените и социјалните услуги. Дополнително, македонскиот контекст бележи периоди на набиени повреди на ЛГБТИ заедницата преку дискриминација, говор на омраза и дела од омраза (2010-2017) забележани во домашните и меѓународните извештаи. Посебно со оглед на органскиот стремеж на тогашната владејачка структура да ја понижи, да ја подреди и да ја дехуманизира ЛГБТИ заедницата во јавниот простор, процесот на политичко одлучување и националното законодавство, дури и со обид да се промени уставниот поредок на нашата држава преку Амандманот 33, кој беше предложен во 2015 година.
Отпорот на движењето на ЛГБТИ кон сите форми на патријархално и хетеронормативно насилство и натаму треба да се поддржува и во тој правец да се следат ориентациските точки што ги обезбедуваат меѓународните стандарди за заштита и правна сигурност на сексуалните и родовите малцинство. Посебен фокус ќе биде ставен на стандардите на Советот на Европа, потоа потенцирајќи ја и улогата на Европската комисија против расизам и нетолеранција со оглед на тоа што во нејзината информативна листа објавена на 1 март 2021 година се посветува внимание и на ЛГБТИ прашањата. Пред да води текстот на оваа публикација кон нужниот преглед на достапните алатки и механизми што ја овозможуваат борбата за поправедно и еднакво општество, вниманието ќе се задржи на кратко, дискурзивно поставување на квир дискриминацијата.
И покрај тоа што правната регулација на сексуалноста и родовите идентитети настојува да ја формализира и политички да ја испразни смислата на впишаните разлики, различните начини, стилови и форми на живот, неминовна е забелешката за тоа дека токму преку родот и сексуалноста се открива платформата на субјективизација, каде што правото и моќта се спојуваат во продуцирачки ефект, имено, ефектот на правно означување и произведување субјекти на правото чии различни начини, стилови и форми на живот треба да се нормираат и да се нормализираат. Сексуалните и родовите заедници, оттука, не претендираат на специјален статус во однос на другите прекарни популации, иако дисциплинарниот обрач на модерните политички, широкоформални заедници или модерните (нации-)држави, со посебна тензија се стеснува околу претходно лоцирани закани и опасности против моделите што гарантираат традиција и вечност или моделите на нуклеарно семејство и прокреациска сексуалност. Политичкото алоцирање закана и опасност се одвива по линија на шематско разграничување на „ние“ и „вие“, „добро“ и „лошо“, „поволно“ и „одвишно“, „пријател“ и „непријател“, „здраво“ и „болно“, „нормално“ и „перверзно“ и, конечно, „правилно“ и „криминално“.
Во врска со последната раситнетост на пристапот кон живеењето заедно во едно општество („правилно“ и „криминално“), интересно е да се истакне дека меѓу заштитените карактеристики опфатени со антидискриминациското законодавство, токму различната или геј-сексуалноста, пред да ја постигне својата правна сигурност, јуридичкиот поредок ја третира како криминална, ја криминализира. Оваа траекторија на една заштитена карактеристика од антидискриминациското законодавство, несомнено, ја открива фузијата помеѓу правната регулација и политичкото управуваштво. И покрај тоа што криминализацијата на геј-сексуалноста сè повеќе упатува на застарено законодавство, поставено во метаисториска перспектива, таквиот правен гест што се сообразува со политичката одлука за тоа кои во општеството се добри, здрави, нормални, наспроти тоа кои се лоши, перверзни, криминални, останува присутен и се впишува во историјата на квир-популациите, дополнително во нашата современост се огласува како антидемократски аларм. Криминализацијата на инаквата сексуалност и родовост или воопшто – криминализацијата на другоста припаѓа на десничарскиот политички (ре)сентимент што ја антагонизира политиката, од политичката арена прави поле на непријателство, а слабите, маргинализираните поединци и групи ги користи како жртвени јарци (scapegoats).
Ваквиот поредок во кој политиката интервенира во полето на правото со цел доминантната култура да ја издигне на објективно, органско, монолитно ниво и, од друга страна, да исклучи и да ги изложи на насилство различните сингуларни животи, политички и општествени здружувања и прекарни популации, креира нова „антропологија на нееднаквост“. Кривичен популизам е поим со кој се објаснуваат ваквите политички поредоци, каде што целта е да се „деформира колективниот имагинариум за девијантните појави“. Опасната платформа на субјективизација, која ја понудува кривичниот популизам, го насочува кривичното право кон сторителите, а не кон самите кривични дела. Идентитетот на сторителот е претходно кристализиран низ политичка постапка на одредување и означување политички непријатели, односно правото ја губи наводната неутрална вредност и се здобива со прогонувачки карактер. Специфичниот политички резервоар на кривичниот популизам е злоупотреба на идентитетски линии (заштитени карактеристики) што го пресекуваат посакуваниот идентитет на означениот непријател во политичката арена, со цел потоа правно да го прогонуваат и да го овозможат неговото постоење преку криминализација. Или, како што пишува за тоа еден познат италијански правник, Луиџи Ферајоли, кој повторно го сврте вниманието на кривичниот популизам: „[мутира] кривичната феноменологија, поддржана само од идеологија на исклучување што ги криминализира сиромашните, маргинализираните и пострашно различните… и тоа под знакот на една расистичка антропологија на нееднаквоста“.[4]
Повторно, и покрај тоа што криминализацијата на геј-сексуалноста, посебно на локално ниво, е застарена, а во 1996 година е декриминализирана, кривичниот популизам не е нужно определен од текстот на Кривичниот законик. Напротив, ехото на деснопопулистичката реторика, која и натаму го овозможува непријателското позиционирање на сексуалните и родовите малцинства, ги актуелизира прогонот и репресијата, тие се излеваат од задачата на правото кон задачата на органското единство или доминантната култура, која понатаму, следејќи го еквиваленцијалниот синџир на владетелот, повикува на прогон, затворање и смрт на квир-луѓето. Белегот на траума што го носат цели популации, предизвикана од прогон и репресија, а која непречено се содржи во хиерархијата на правото или политичкиот дискурс, предизвикува длабока себенегација дури и неповрзано со сторување кривично дело и поминување преку прагот на правото, односно формалистичката подлога на претходниот Кривичен законик се исплазува во абразивни говори и дејства, и антидемократска политичка мобилизација. Кога здобивањето со правен статус се поклопува со самиот агенс за акција или животот како таков (кој содржи потреби, желби, мисли, емоции и чувства), ефектот на вина (во поширока смисла, не само во кривичноправна) се распространува на целото политичко поле и понира во себството, имено, вината – како интерпелациска правна категорија – има „внатрешен живот“[5], кој понатаму го определува животот на квир-луѓето и нивната материјална историја.
Следењето на нишката на прогон и репресија, од аспект на трауматската историја на квир-заедницата, упатува на една поширока и покомплексна обработка на траумата, генерално, кај ЛГБТИ лицата: „Поради трајниот отпечаток што траумата го создава во личноста и телото, секоја асоцијација, знак, доживување, насетување можна слична закана или повреда, го активира севкупното преживување на трауматското искуство. Односно, независно колку актуелната ситуација е различна од претходните, доживувањето, односно интензитетот на искуството се исти како и во ситуациите кога настанала првичната трауматизација. Интензитетот на искуството најчесто се согледува преку афективната димензија, доживувањето силни емоции и чувство на преплавеност најчесто од страв, срам или неподнослива нелагодност, или преку искуство на десензитизација или дисоцијација.“[6]
Во таа смисла, формално-правната димензија на дискриминацијата врз основа на сексуална ориентација и родов идентитет е тесна констатација за длабинската повреда што се доживува во случаи на директна или индиректна дискриминација и деградирачки говор. Неправдата што произлегува од нееднаквиот третман има и силна афективна димензија. Во едно неодамнешно истражување за секојдневниот и емоционалниот живот на неколку целни групи, меѓу кои и геј-мажи, лезбијки и бисексуалци, стои:
Последната форма на опресија што ја идентификувавме помеѓу лезбијките, геј-мажите и бисексуалците е афективната неправда [курзивот е додаден]… Првото ниво на кое афективната неправда е искусена помеѓу ЛГБ е неуважувањето на нивните интимни, афективни, еротски и љубовни животи, на нивните врски и релации, како и непризнавањето и непрепознавањето на љубовните страдања и загуби. Дополнително, голем дел од овие интимни и емоционални страдања се предизвикани токму од хетеронормативната забрана и делегитимација на хомосексуалната љубов како човечки неинтелегибилна и невредна. Другото ниво на афективна неправда се исчитува во афективната експлоатација на ЛГБ, односно во нивното континуирано, истоштувачко и прекумерно емоционално инвестирање и трошење психичка енергија за одржувањето на емоционалната удобност и привилегиите на хетеронормативниот живот. Ваквата афективна експлоатација е најпарадигматично читлива во прекумерната претпазливост и развивањето своевидна драматуршка вештина за анализа и декодирање на секојдневните интерактивни ситуации и можни места на конфликт, а со цел справување и контролирање на информациите што може да бидат носители на знаци за стигматизираниот статус и може да го откријат нивниот сексуален идентитет, кој мора да остане скриен и неискажан. Но, криењето и постојаното испробување стратегии за криење информации во врска со сопствената сексуална ориентација не служи само како заштитен механизам од можни насилства, засрамување, навреди и непризнавање. Во исто време, ваквиот молк и скриените афекти и желби овозможуваат да се одржи немаркираната позиција на универзалност и привилегијата на хетеросексуалноста како единствена легитимна и јавно препознаена и вредна сексуалност. Парадоксот и веројатно емоционално најисцрпувачката ситуација во овој контекст произлегува од таканаречената ’епистемологија на плакарот‘ или ’претставата на плакарот‘ (Sedgwick 1990).[7]
Зазорните заедници, определени како такви од доминантната култура и политичкото управуваштво, интервенираат и во политичката арена и во полето на правото на парадоксален начин: од една страна, се мисли на трауматската историја и апелот за ефектите на јуридичко-политичката моќ врз животите на луѓето, а од друга страна, политичкиот полнеж на квир-практиките и ЛГБТИ движењата поттикнува или лесно се вградува во вистински контрахегемониски политички акции, имено, во воопштена борба за еднаквост и правда во современите општества во кои живееме. Задржувајќи го вниманието на првиот аспект, со оглед на постојниот зазор на модерните формално-политички единици, модерните држави, без овде да биде исклучен локалниот контекст, кон инакви стилови, начини, форми на живот организирани околу инаква сексуалност и родовост – такви што замислено се закануваат на хетеронормативната и патријархалната општествена подлошка, може да се тврди дека односот на доминантната култура кон ЛГБТИ луѓето заедно со институционалниот третман претставува вистински демократски лакмус, мерејќи ја подготвеноста на едно општество за воспоставување поправедни и еднакви услови што го поддржуваат животот во заедница. Односно, антидискриминациското законодавство што ги заштитува сексуалноста и родовиот идентитет или, воопшто, афирмативното законодавство во однос на ЛГБТИ луѓето може да се цени, како што предлага и Лоренцо Бернини, како антифашистички минимум.
За што станува збор? – Правото не може да има абјектен однос кон определени групи и поединци. Имено, во текстот на правото не треба да бидат содржани елементи од т.н. прафашизам (Умберто Еко), како што е, на пример, стравот од различност. Фашизмот како категорија може да биде применета и на модерните режими од 20 и 21 век во метаисториска смисла со оглед на „положбата на политички ’архетипи‘, кои отсекогаш претставувале опасност за вредностите на еднаквост и слобода … Дехуманизацијата и абјекцијата согледана во другиот или расизмот, мачоизмот, хомолезбобитрансфобијата (…) се случува кога на другиот му се проектира негативитетот на сексуалноста“.[8] Според мислењето на Бернини, борбата против дела од омраза сторени врз сексуални и родови малцинства не ги тангира само сродните страдања на другите малцинства (пр. жени), дури и не станува збор само за одбрана на принципот на еднаквост, дотолку повеќе се однесува на демократска одбрана од фашизмот.
Другиот аспект на квир-практиките и движењето на ЛГБТИ луѓето, кој упатува на политичкиот капацитет за здружување или иницирање контрахегемониски борби за поправедно и еднакво општество, потенцира една неспоредлива сила што ја отелотворуваат сексуалните и родовите малцинства – трансформацијата, која од квир начини, стилови и форми на живот изнедрува важна актуелна фигура на политичкото. Поради економија на просторот, не може да се продолжи со обработка на ефектите врз говорот, социјалниот имагинариум и акцијата во нашиот, но и, генерално, во секој современ контекст, кои ги носи токму трансформациската сила на квир практиките и движењата на ЛГБТИ заедницата. Во секој случај, се отвора дилема во врска со политичката интервенција за која веќе стана збор и таа се однесува на полето на правото. Дали политичката борба на ЛГБТИ луѓето, која неретко понира во формалистичкото поле на законодавството барајќи правично правораздавање и владеење на правото, е ризична постапка за претходно лоцираната трансформативна квир-сила? Попрецизно, дали некои легалистички исходи од тие борби подразбираат раздружување од политичкиот капацитет на ЛГБТИ движењата? Повредата што се случува со антагонизирање на ЛГБТИ луѓето преку дискриминација, говор на омраза и дела од омраза содржи „политички и историски складови на дискурзивна моќ“ и литигациските решенија кои носат кон ризична трансакција: ако „современите анскиозности (…) се стуткани во регулаторна сила на државата во форма на распространети кодирања на повреда и заштита, дали не сакајќи ја зголемуваме моќта на државата и нејзиниот регулирачки дискурс на сметка на нашата политичка слобода?“[9] Политичката историја на државите упатува на тоа дека и самите повредуваат цели популации, меѓу кои и ЛГБТИ, имено, „кога социјалната повреда му се доверува на правото за разрешница, политичкото поле се заменува со моралистичко и јуридичко“ (ibid).
Движењата на ЛГБТИ луѓето, со целата своја внатрешна комплицираност и разнородност, всушност, ѝ се измолкнуваат на оваа легитимно лоцирана опасност преку создавање (суп)култури од отпорот кон доминацијата. Имено, недовршеноста на субјектите, нивната контингентност, ризикување и, конечно, релационост се содржани во борбата на квир луѓето, која го трансформира и самиот приод кон правото, кое станува поле на посредство, а не отелотворена моќ што има цел да го регулира, да го надзира, да го контролира и да го казнува животот. Тоа значи дека антидискриминациското законодавство, борбата против говорот на омраза и дела од омраза со фокус на сексуалноста и родовиот идентитет како заштитени карактеристики и воопшто афирмативното законодавство што го подобрува животот на ЛГБТИ луѓето во социјалната, образовната, здравствената, економската и културната област се сообразуваат со борбата за еднаквост и правда, односно не се раздружува политичкиот капацитет за контрахегемониски мобилизации, туку се поставува тоа што Сандра Фридман го нарекува позитивна обврска за унапредување на еднаквоста. „Со цел позитивните обврски навистина да бидат ефективни, потребно е (…) барање за суштествено унапредување не само на еднаквите шанси, туку и на способноста тие да бидат искористени.“[10] Социолошки гледано на јуридичкиот поредок, трансформативниот приод кон правото, кое не е само систем на впишано насилство, исклучување и напуштање, го пресоздава самото право. „Субверзивните обиди на некоја јуридичка avant garde, на крајот, ќе придонесат правото да се адаптира на новите состојби во кои се одвиваат општествените врски, оттука извира и самата легитимација на тој нов воспоставен поредок и на тие социјални врски.“[11]
Конечно, ако сексуалната и родовата различност се вдомуваат во телото на квир-луѓето како збир на негативни себеидентификувачки интензитети, во отсуство на прифаќање и уважување од страна на доминантната култура, истовремено напуштени од правото, тогаш трансформативната сила треба да биде распространета низ секое поле што овозможува интервенција во самиот живот. Ако овој исказ на 16-годишно геј-момче се земе како ориентациска точка, тогаш станува повеќе од нужно секоја стратегија на борба да води кон доверба:
Да бидеш сексуално различен е исто како кога имаш некој што лесно и постојано те потчукнува по рамото, повторувајќи го тоа без да престане. На почетокот не ти се допаѓа и малку негодуваш, по некое време силно те иритира и, конечно, почнуваш постојано да мислиш на тоа. Стресот во справувањето со тоа чувство, секојдневно, почнува да се вградува во твоето тело, како негов нераскинлив дел.[12]
Текстот на правото или неговата воопштеност во стандарди што инсистираат на живеење заедно во општества во кои треба да бидат можни правдата и еднаквоста може да ја содржи довербата како негово јадро. „Да се признае дека правото има хоризонтална димензија, огледана во признавањето на другиот, е единствената можност за вклучување на релационоста, солидарноста и братството во него[,] јуридичката политика на уважување и доверба го пронижува и го освестува законодавството, кое може да биде јасно [и] блиско до потребите на луѓето.“[13]
Станува збор за живеење заедно, во поправедно и еднакво општество.
Фотографија: Игор Тошевски, Совршен баланс, 2000
[1] Службен весник на РСМ, бр. 101/2019.
[2] Гинова Биљана. 2021. Извештај од истражувањето: Потреби и проблеми на ЛГБТИК луѓето во Република Северна Македонија. Скопје: Хелсиншки комитет за човекови права и ЛГБТИ Центар за поддршка, стр. 8.
[3] Службен весник на РСМ, бр. 258/2020.
[4] Ferrajoli Luigi. 2008. L’illusione della sicurezza. Piacenza: Intervento al Festival del Diritto. Поимот кривичен популизам го популаризира Денис Салас со неговата книга La volonté de punir: Essai sur le populisme pénal (2013).
[5] За интерсубјективниот карактер на вината повеќе пишува Карл Шмит во неговата докторска дисертација Über Schuld und Schuldarten во 1910 година.
[6] Димитров Славчо, Блажева Ана. 2021. Секојдневниот и емоционалниот живот на неправдата: дискриминација, здравје и релации. Скопје: Коалиција Сексуални и здравствени права на маргинализираните заедници, стр. 99.
[7] Исто, стр. 80-81.
[8] Bernini Lorenzo. 2021. Much Ado about Nothing? DDL ZAN, Eternal Fascism and the Ghosts of Sexuality. Revista euro-americana de teoría e historia de la política y del derecho vol. 8.2., стр. 283.
[9] Brown Wendy. 1995. States of Injury. New Jersey: Princeton University Press, стр. 28.
[10] Fredman Sandra. 2001. Equality: A New Generation. Acta Juridica n.214, стр. 236.
[11] Bourdieu Pierrе. 1987. The Force of Law: Toward a Sociology of the Juridical Field. 38 Hastings L.J. 814, стр. 852.
[12] Цитирано кај Унковска Ќостарова Лина. 2019. Нееднаквости во здравјето и правата на ЛГБТ- младите на 13 и 15 години во Република Северна Македонија. Скопје: Коалиција Сексуални и здравствени права на маргинализираните заедници, стр. 44.
[13] Greco Tommaso. 2021. La legge della fiducia. Bari: Laterza, стр. 153, 82.
