САЊА ИВЕКОВИЌ

Политичката и идеолошката промена од социјализам во капитализам влијаела врз тоа како жените биле перципирани и претставувани. Поради распространетоста на таблоидите и пинап магазините, голото женско тело станало сеприсутно во југословенските медиуми. Жените добиле нова улога, онаа на секс симбол. Сања Ивековиќ вршела разни манипулации со културната естетика со цел да се осврне и да ги истражи опскурните прашања поврзани со општествената конструкција на жената како историски невидлива. Во Двоен живот (Dvostruki Život, 1975), Ивековиќ ги сопоставува сопствените фотографии со реклами пронајдени во увезените западни списанија за да нагласи како потрошувачката моќ играла улога во изградбата на женскиот идентитет. Во Црна папка (Crni fascikl, 1976) ја критикува сексуализацијата на тинејџерките во медиумите. Работела и со видео материјали, како во делото Make Up – Make Down (1978), каде во фокус ја става ритуалистичката фасцинација со шминката и естетската хирургија. И покрај тоа што била добро прифатена од Западот, потребни биле многу години за провокативната и пркосна работа на Ивековиќ да биде ценета од нејзината родна земја.

Сања Ивековиќ, Make Up – Make Down (1978)

ЛУЦ БЕКЕР, „ФИЛМСКИ БЕЛЕШКИ“ („КИНО БЕЛЕШКЕ“, 1975)

Луц Бекер го направил „Филмски белешки“ во Студентскиот културен центар во Белград заедно со група уметници, куратори и критичари. Една од членовите на оваа група е и младата Марина Абрамовиќ, чија изведба „Ритам 5“ се одржала во истиот центар една година претходно. Студентскиот културен центар (СКЦ) е основан на крајот на 1960-тите од страна на генерација која била поттикната од верувањето дека уметноста може да биде предводник на општествените промени и еманципацијата. Одново откриен во 2007 година, откако бил заборавен поради својата опскурност, филмот на Бекер претставува важен историски доказ за визијата на протагонистите од таа епоха. Со спојување на гласовите, перформативните гестови и останатите формални експерименти, секој поединец на свој начин одговорил на прашањето за улогата на уметноста во општеството. Заеднички теми биле важноста на ангажираната критика, институционализацијата на „алтернативната култура“ и тензиите на несогласувањата во една социјалистичка земја.

Сцена од „Филмски белешки“ (1975)

ТОЖИБАБЕ

Дел од растечката хардкор сцена во 1980-тите, феминистичкиот панк бенд Тожибабе го прикажува анархичниот дух на жените кои одбиле да молчат за нивното незадоволство од режимот. Панк музиката го вознемирила тогашното раководство, па многу музичари биле уапсени или следени од тајната полиција. Текстот на „Dezuje“ ја отелотворува оваа параноја и чувството на клаустрофобија: „Не можам да видам / не можам да чујам / не можам да почувствувам … Пробувам да бегам / пробувам да побегнам“. 

ГРУПАТА ОХО

Во филмовите снимени со супер-8 мм камера од групата ОХО често се среќава музиката на The Rolling Stones или C.R.E.A.M. како саундтрак за нивната политичка содржина. Слики на Битлси, исто така, се појавуваат на делото што тие го направиле на кутии за кибрит, користејќи евтини и достапни материјали како начин да го искористат консумеризмот и да ја споделат нивната работа со поширока публика. Експерименталните филмови направени со Нашко Крижнар, како што се Црвениот снег, Лего и Проект 6, покажуваат како увезената поп-култура од Западот имала длабок ефект врз визиите на уметниците за локалното општество и јавниот простор.

ОХО, Проект 6 (1969)

КАТАЛИН ЛАДИК

Набргу по формирањето на ФНР Југославија во 1945 година, Владата го прогласила женското прашање за решено. Била донесена законска регулатива која прокламирала еднакви права на образование, работа и плата, но ништо не било направено за да се оспорат генералните општествени ставови за улогата на жената. Колажите на Каталин Ладик од 1979 година, Марш за партизанката и Пауза во револуционерната работа, се осврнуваат на тешкотиите во преговарањето со државниот и семејниот патријархат. Ладик ги прикажала очекувањата жените да останат припитомени, и покрај нивната формативна и активна улога во обновата на земјата по Втората светска војна. Нејзините колажи создаваат визуелна поезија, евоцирајќи елементи на музика или говор и потпирајќи се на нејзините искуства како истакната перформативна уметница и експериментална поетеса.

Каталин Ладик, Марш за партизанката (1979)

МЛАДЕН СТИЛИНОВИЌ

„Како уметник учев и од Истокот (социјализмот) и од Западот (капитализмот)“. Младен Стилиновиќ е концептуален уметник чии дела се насочени кон социјалната и уметничката критика. До крајот на 1960-тите, економските нееднаквости меѓу владејачката елита и обичните граѓани почнале да се зголемуваат. Стилиновиќ почнал да се осврнува на улогата на уметникот и вреднувањето на трудот во југословенскиот социјалистички систем. Комунистичката партија не успеала да ја прифати културата како централен елемент во социјализмот што го создала, па многу политички ангажирани студенти на уметничките академии се чувствувале маргинализирани. Во неговото иронично дело-напис, Нападот врз мојата уметност е напад врз социјализмот и напредокот, тој парафразирал еден заеднички политички слоган и укажал на разликите помеѓу реториката на социјалистичката идеологија и одвишната илустративна вредност која уметноста ја имала во југословенското општество.

Младен Стилиновиќ, Нападот врз мојата уметност е напад врз социјализмот и напредокот (1977)

ЖЕЛИМИР ЖИЛНИК

Желимир Жилник бил една од главните фигури на југословенското филмско движење „Црн бран“, кое својот врв го доживеа во 1960-тите и раните 1970-ти. Роден во нацистички концентрационен логор во 1942 година и останат сираче од војната, Жилник започнал да снима кратки документарни филмови за сиромаштијата, благосостојбата на децата и зголемената невработеност. Жилниковиот Јунски превирања (1969) ги документира демонстрациите во Белград од 1968 година, покажувајќи солидарност со студентските демонстранти. Филмаџиите на Црниот бран биле нападнати поради нивните песимистички погледи и нивната перцепирана валоризација на анархијата. Државата забранила повеќе филмови, принудувајќи некои членови од движењето да ја напуштат земјата. Во Црн филм, Југославија (1971), Жилник го третира проблемот со бездомниците, земајќи група од шест бездомници од улиците на Нови Сад кои ги кани да останат во неговата куќа. Додека тие седат кај него, Жилник се снима како зборува со социјалните работници, полицајците и странците на улица за ова прашање, пред кои повеќето замижувале. Филмот го отелотворува чувството на лична одговорност на Црниот бран и инсистирањето да поставуваат тешки прашања во нивните филмови како начин да му постават барања на комунистичкиот режим.

Желимир Жилник, Јунски превирања (1969)

ТОМИСЛАВ ГОТОВАЦ

Томислав Готовац ја започнал својата кариера како фотограф, но набрзо почнал да создава колажи, експериментални филмови и изведбени дела. Неговите перформанси се случувале на улица, во паркови, на градскиот плоштад. Со соочувањето со дихотомијата помеѓу приватниот и јавниот простор, Готовац сакал да ја истражи политиката на секојдневната интеракција и ефектот на државата врз телото на поединецот. Во Загреб во 1980 година, кога претседателот Тито бил болен и нацијата чекала вест за неговата смрт, Готовац споил четири свои перформанси, „Читање весник“; „Слушање радио“; „Гледање телевизија“ и „Телефонирање“ во делото наречено Омаж на Јосип Броз Тито. Иако тој одбивал да се самоцензурира, работата на Готовац е пример за амбивалентиниот однос што луѓето го имале кон Тито. Многу уметници одбивале директно да го прикажат, а постоела и група неартикулирани правила кои ги диктирале прифатливите уметнички граници.

Томислав Готовац, Омаж на Јосип Броз Тито (1980)

ПОСТЕР ЗА ДЕНОТ НА МЛАДОСТА НА НОВИОТ КОЛЕКТИВИЗАМ, 1987 г

Новиот колективизам биле група дизајнери, дел од радикалниот колектив Neue Slowenische Kunst (Нова словенечка уметност). Употребата на германскиот јазик во името на НСК била одговор на комплицираниот однос на Словенците со Германците, особено на контроверзните сеќавања на нацистичката анексија на Словенија во Втората светска војна. Во 1987 година, Новиот колективизам бил предмет на цензура откако дизајнирале постер во чест на претседателот Тито и „Денот на младоста“, кој бил заснован на нацистичката слика од 1936 година на Ричард Клајн наречена „Третиот Рајх“. Тие ги превртеле нацистичките симболи во социјалистички симболи, заменувајќи ги свастиките со ѕвезди. Плакатот првично добил признание од федералното жири на Југословенската младинска организација сè додека не била посочена субверзијата. Откако биле разоткриени, владата се обидела да ја стави групата во затвор. Делувањето на Новиот колективизам се одвивало во време на зголемена политичка нестабилност, која кулминирала во 1992 година со насилното распаѓање на Републиката за време на југословенските војни.

Новиот Колектив, Постер за „Денот на младоста“ (1987)

Извор: Dazed Digital