Кога светот навидум се сруши во март 2020, многу аспекти, емоции и практики на нашето живеење добија нови размери.

Кога гледаме дека еден вирус може во едно деноноќие да го промени светот каков што го знаеме, дека е и повеќе од возможно сѐ уште да се водат војни, кога не знаеме дали е поисплатливо неделава да купиме јајца или да пуштиме греење, дека сѐ уште не постои конкретен план за справување со климатската криза која станува само поекстремна, дека помина времето кога оптимизмот и позитивниот поглед кон светот правеа смисла, мораме да најдеме механизми за справување, не само со непредвидливоста на секојдневието, туку и со генералното чувство дека сме отидени во правец од кој нема враќање. Секому му е потребен одговор на сѐ почесто поставуваните егзистенцијални прашања. Секому му е потребна барем малку предвидливост во непредвидливо време. Секому му е потребна смисла на постоење, во свет кој навидум не може да биде пострашен отколку што веќе е.

Традиционален одговор на несигурноста е, се разбира, Бог. Според истражување за промените во интензитетот на религиското практикување за време на COVID-19 пандемијата во Полска[1], најголем дел (42.6%) од луѓето што практикувале само неколку пати неделно, за време на пандемијата значително ја зголемиле религиозната посветеност. Сепак, таков е случајот во: а) земји чие мнозинско население активно практикува религија; б) кај повозрасното население. Имено, кај помладите, особено кај генерацијата З, се забележува појава на сѐ поголема поврзаност со некоја надземна сила, која многу ретко директно се поврзува со Бог, а уште поретко се поистоветува со религија или религиозни институции во традиционална форма. „Не сум религиозен/а, спиритуален/а сум“ е можеби досаден одговор на уште подосадно прашање, но е горе-долу прецизен приказ на односот што го негува (пред сѐ) младината кон тие теми. За разлика од своите родители, баби и дедовци, таа за одговори и помош не се врти кон религијата, туку кон спиритуалноста, која е индивидуална практика, личен однос кон некоја повисока сила која не е толку лесно дефинирана како кај организираната колективна практика на религија.

Она што е особено интересно е фактот дека голема улога во начинот на кој генерацијата З се „продуховува“ има социјалната мрежа „Тик-ток“. На оваа апликација, која доживеа бум токму за време на пандемијата, веќе некое време се шират видеа на кои се промовира еден тренд на нови форми на спиритуални практики како манифестирање, афирмации, астрологија, тарот-карти, кристали и вештерство. Ова се само дел од термините што ги добија своите пет минути благодарение на „Тик-ток“, со тоа што навидум нудат одговор, решение и/или надеж. Така, спиритуалноста стана збор кој речиси и не може да се избегне во дискурсот на социјалните медиуми, но кој останува контроверзна тема која дава простор за вечна дискусија поради различните интерпретации на значењето на терминот, но и бескрајните можности на негово практикување.

Оваа недефинираност на спиритуалноста како збор и практика ме поттикна да го разгледам различното сфаќање и пристап кон спиритуалноста кај три различни генерации на жени, и тоа токму од моето семејство: баба ми (80 г.), мајка ми (51 г.), сестра ми (17 г.) и јас (20 г.). Па така, прашањето што е тоа спиритуалност и како се доживува таа го разгледувам низ призмата на едно женско семејно стебло, затоа што во моето, но статистички гледано[2] и во најголем дел од семејствата, женските гранки се оние кои во поголема мера тежнеат кон продуховеност и мистика. Во продолжение следуваат нивните одговори.

Баба ми Вера: Од каде би знаела јас што било за спиритуалноста?! Кога ние растевме, немаше речиси ништо. Родена сум во Битола и таму ги поминав првите 15 години од животот во поствоеното време. Едвај имавме книги, а не пак телевизија или нешто слично. Не се зборуваше ниту за религија, а за спиритуалност во никој случај. Во тоа време се зборуваше само за работи директно поврзани со секојдневниот живот, работи од практична природа. Порано, спиритуалноста беше тема за која зборуваа интелектуалците. Обичниот човек немаше време да размислува или да разговара за хранење на душата затоа што нему телото му беше едвај нахрането. Во моето детство, сите беа обични луѓе. Можеби најблиску што знам за она за кое ме прашуваш беа некои приказни кои ни ги раскажуваше баба ми како деца, за вештерки, вампири и сеанси, но секогаш ми беше премногу страв за да дослушам.

Мајка ми Татјана: Духовност или спиритуалност е, како што пред некое време рече еден мој пријател, само избегнување на зборот религиозност или верба во Бог. Растена сум во Југославија, што значи детските години ми поминале во времиња кога религијата беше „опиум за народот“ и можеби не беше забрането да се практикува, но се сметаше за нешто назадно и непрогресивно. Не можам да речам дека тогаш ми недостигало нешто такво, сепак сум била млада и приземна и научните објаснувања за нештата ми биле доволни за да ме задоволат. Иако, морам да признам дека секогаш се прашував и ми беше необјасниво како тоа светот постои отсекогаш, бесконечно… Како дозревав и станував помудра, почнав да чувствувам потреба од фатализам, од верба дека сепак има нешто, дека ништо не е случајно и дека универзумот или Бог знае многу повеќе од нас што сме овде на Земјава. Така што, да, почнав да практикувам некој мој начин на верба. Можам да го наречам верба во Христа, во Бог, но со некои мои правила, без стеги и окови.

Сестра ми Илина: Како 17-годишна девојка која е дел од генерацијата З (за жал), голем дел од своето време го поминувам на „Тик-ток“. Пред речиси две години забележав дека поими како спиритуалност, манифестирање и афирмации почнаа да стануваат особено популарни и распространети. Ова е една од оние работи по кои луѓето вечно плукаат, а плукаат зашто како и сѐ што мразат, така и ова е, пред сѐ, распространето и популарно кај тинејџерките. Сепак, сметам дека ова е една од подобрите и побезболни теми на интерес затоа што не штети никому. И пред спиритуалноста да стане „тренд“, сакав да си направам некоја душевна промена. Тоа почнав да го правам со испраќање позитивни афирмации некаде во универзумот. Ова го правев без точно да знам што правам, но едноставно знаев дека на некој начин ми помага и прави да се чувствувам попозитивно и задоволно. Понатаму почнав да практикувам и манифестирање. Иако можеби многумина ова го сметаат за глупава работа, јас знам дека се чувствувам убаво и поврзано со својата спиритуална страна правејќи ги овие нешта.

И јас, Калина: Пред само неколку дена, на изложба во Краков го видов ремек-делото на полскиот уметник Владислав Подковински, „Лудило на возбудата“, слика од црвенокоса девојка која јава и цврсто се држи за див коњ и наглас кажав: „Доживувам спиритуално искуство!“ И навистина доживеав. Размислувам на сите други пати кога сум почувствувала нешто такво: кога ноќта пред селење се поздравував со мојата најдобра другарка; кога одлучив дека сакам да имам ќерка и сакам да го носи името на баба ми; кога научив да чистам калинки; кога сфатив дека сум заљубена во дечко ми; кога ја гледав првата епизода од Twin Peaks; кога повторно почнав да пишувам; кога ја слушнав „Премин“ од „Анастасија“; кога на Плаошник во Охрид мајка ми ни кажа мене и на сестра ми што е тоа реинкарнација, додека дробевме зелени камчиња; кога сфатив дека поезијата не мора да биде претенциозна; кога првпат отидов на диво капење; кога научив дека на концерт се стои до ограда и кога конечно сфатив дека најмалку сум била спиритуална кога сум манифестирала или сум се молела, а најмногу кога сум била присутна во моментот и сум живеела.

Доколку мојот и одговорите на моето семејство беа слични, веројатно немаше да има никаква потреба да се пишува текст налик на овој. Поточно, доколку спиритуалноста беше еднострана и лесна за дефинирање, тогаш зошто воопшто би дискутирале за неа?

Кога баба ми била на моја возраст, таа едвај имала шанса да слушне, а не пак да зборува за истото прашање за кое јас сега имам можност да пишувам јавно. Таа долго време немала можност да развие став или однос кон спиритуалноста. Мајка ми, како и повеќето од нас, чувствува потреба да верува во нешто, но таа не си дозволува да ја редуцира својата верба на збор како Бог, универзум или духовност. Сестра ми и јас припаѓаме на истата генерација, а сепак, на некој начин имаме спротивен пристап кон истата појава. Додека таа ја прифаќа и негува модерната форма на спиритуалноста, јас истата речиси цинично ја одбивам. Но, зарем суштината на спиритуалноста не лежи токму во овие разлики? Станува збор за флуиден термин кој го менува своето значење кога се менува контекстот, но и практика која ја менува својата форма зависно од времето и местото. Не постои „правилен“ или „погрешен“ начин на бидување спиритуален. Не треба ни да постои.

Во време кога владее непредвидливоста, владее и потребата за верба. А, сепак, убавината е можноста да не влегуваме во една рамка, да не припаѓаме на еден систем на верување, да не мораме да се ограничуваме себеси во потрагата по длабокото, суштинското. Па така, секој од нас треба да има право својата потреба за справување со непознатото и стравот да ја смири на сопствен начин, без разлика дали ќе го наречеме спиритуалност, религија, манифестација, афирмација, цинизам, хедонизам… Важно е да си помогнеме, а не како ќе си помогнеме.

[1] Boguszewski R, Makowska M, Podkowińska M. „Changes in intensification of religious involvement during the COVID-19 pandemic in Poland“, PLoS One. (2022).

[2] „The Gender Gap in Religion Around the World “, Pew Research Center (2016).