Додека седам на масата со уште десетина жени и еден маж, сите (барем под моја претпоставка) некако засегнати од непостоењето на платено породилно отсуство за земјоделките, пробувам да сфатам каде се разидуваме во размислувањето и ставовите за волку важно прашање, за кое според мене, не треба ни да се дискутира. Речиси сите присутни се претставнички на некоја институција, а јас и две силни жени седнати од двете мои страни, само одвреме навреме прашално се погледнуваме. Со доза лутина, доза скептицизам и огромно разочарување, го напуштивме тоа место и направивме план како ќе се бориме понатаму. Текстов го пишувам во екот на таа борба.
Кога дојдов до сознанието дека жените земјоделки кај нас немаат право на платено породилно отсуство мислев дека се работи за некоја грешка, дека не е возможно да се работи за недостаток од законски основ и дека нема никаква логика овие жени да не можат да користат породилно отсуство кое ќе им биде платено, исто како што ми беше платено мене. Само неколку часа подоцна сфатив дека не само што немаат право на платено породилно, туку немаат право ниту на отсуство од работа поради болест или повреда и овој проблем си постои со години наназад. За да бидам јасна во ова што сакам да го пренесам, важно е да знаеме кои се жените земјоделки, па дури и на ризик малку да го оптеретам овој текст со закони, конвенции и декларации.
Кај нас, жените кои се занимаваат со земјоделство можат да се регистрираат како индивидуален земјоделец согласно Законот за Вршење на земјоделска дејност. Со нивната регистрација тие стекнуваат одредени права, но и обврски. Меѓу обврските е и обврската за плаќање на 20% придонеси, врз основа на која оваа категорија остварува здравствена и социјална заштита. Индивидуалните земјоделци не примаат месечна плата, бидејќи природата на нивната дејност е таква што тие не можат да остваруваат редовни приходи. Најчесто остваруваат годишен приход кој не е секогаш редовен и ист и зависи од многу фактори, меѓу кои и временските услови. Најважно од сè е дека тие се де факто работници. Земјоделките, за разлика од работничките во другите сектори се соочуваат со дополнителни предизвици како што се исклучително ниските приходи од земјоделска дејност, небезбедност при работа, неможноста за користење на платено боледување, породилно отсуство, долги работни часови непристапност до институции и здравствени домови поради лошата рурална инфраструктура, климатски промени, итн…
Истражувањата на терен покажуваат кои се најголемите предизвици со кои се соочуваат земјоделките, меѓу кои како најголем неможноста да користат платено породилно отсуство и боледување. Поради економските притисоци и недостатокот на сигурност на приходот, повеќето жени ангажирани во земјоделство не се во можност да си дозволат значително да го намалат обемот на работа пред и по породувањето, па како последица на тоа, продолжуваат со работни активности и во доцната бременот или почнуваат со работа прерано по породувањето, со што се изложуваат себеси и своите деца на значителни здравствени ризици, како предвремено породување, несакан абортус и слично. За да ја доловам состојбата на терен, во продолжение споделувам дел од изјави на жени кои се дел од истражувањето за положбата на руралните жени спроведено од ЛАГ Агро Лидер.
„Мајка сум на три деца, регистрирана како индивидуален земјоделец и редовно плаќам осигурување, но за жал немам користено никакви бенефиции од државата што ги користат другите работнички, како занаетчиите.“ – С. П.
„Поради физичка активност се породив во 34-тата недела во бременоста. Бидејќи детето беше предвреме родено потребна му беше дополнителна грижа, со што не бев во можност да ги завршам земјоделските активности и го изгубивме целиот приход од земјоделска дејност и останавме без финансии кои ни беа повеќе од потребни за прегледи за детето, купување на прихрана, лекови…“ – М. М.
„За нас земјоделците – нема одмор, само работа. Нас никој не нѐ штити и не ни помага. Децата наши растат без целосна мајчинска грижа, ние не смееме да се разболиме, и кога нашите деца се болни треба и да работиме и да се грижиме за нив. Сите други работници земаат по некој денар породилно, боледување, ние земјоделците сме оставени без ништо, а што се вели најмногу работиме, и се бориме и со природни непогоди, и со закони и сѐ.“ – Е. Б.
Заштитата на мајките е фундаментално право на жените работнички кое е уредено во меѓународните документи меѓу кои и Универзалната декларација за правата на човекот од 1948 година. Универзалната декларација упатува на тоа дека мајките и децата имаат право на специјална грижа и помош, како и на социјална заштита. Во Меѓународната конвенција за економски, социјални и културни права од 1966 година предвидена е посебна заштита на мајките во текот на одреден период пред и по породувањето, заедно со платено отсуство или отсуство со соодветни социјални придобивки. Конвенцијата за елиминација на сите форми на дискриминација на жени повикува на специјални мерки за гарантирање на заштитата на мајчинството, признаено како суштинско и фундаментално право. Заштитата на мајчинството има огромно значење и за Меѓународната организација на трудот (МОТ) по усвојувањето на првата Конвенција за заштита на мајчинството од 1919 година. Заштитата на мајчинството е проследена со правото на паричен надоместок за време на породилно отсуство, што е загарантирано со закодонодавна рамка во многу земји. Во таа насока, Конвенцијата на МОТ за заштита на мајчинството од 2000 година (бр. 183) го поставува водечкиот принцип дека нивото на придобивка треба да обезбеди „жената да може да се одржува себеси и нејзиното дете/деца во соодветни здравствени услови и со соодветен стандард на живеење“.
Откако видовме на што упатуваат меѓународните стандарди и политики, време е да се погледнеме што вели домашната легислатива и да видиме каде ние заостануваме. Кај нас правото на породилно отсуство е предвидено во Законот за работните односи (член 165), каде е предвидено дека вработена жена има право на платено отсуство поради бременост, раѓање и мајчинство во времетраење од 9 месеци непрекинато за едно дете и 15 месеци за две или повеќе деца. Ваквите бенефиции за работничките произлегуваат и се врзани со нивниот статус на осигуренички согласно Законот за здравствено осигурување. Членот 5 од Законот за здравствено осигурување ја предвидува категоријата индивидуален земјоделец како осигуреник и наведува дека оваа категорија на лица задолжително се осигуруваат. Каде е тогаш проблемот?
Иако овој закон ги препознава индивидуалните земјоделки како осигуренички, тие понатаму не се препознаени во членовите кои се однесуваат на право на надоместок за породилно отсутво и боледување и висината на ваквите надоместоци. Ова во превод би значело дека индивидуалните земјоделки имаат право на здравствена заштита, но не и право на надоместоци во случај на привремена спреченост за работа поради болест, повреда, бременост, раѓање или мајчинство. Со вака поставена законска рамка, жените земјоделки се ставени во понеповолна положба во однос на другите работнички, што по дефиниција е дискриминација. Ваквата политика директно придонесува кон нивна дополнителна маргинализација, а ако ги имаме предвид и сериозните последици за животот и здравјето на земјоделките и нивните новороденчиња, би рекла дека ваквата политика е и нехумана. Кога зборуваме за жените земјоделки, зборуваме за група која остварува исклучително ниски приходи од земјоделска дејност и во голема мера често живее на работ на егистенцијата. Кога на сите предизвици со кои земјоделките се соочуваат ќе ја додадеме и неможноста за користење на породилно отсуство и ризиците кои тоа ги носи, само ја продлабочуваме маргинализираноста и ранливоста на оваа група жени.
Истражувањата покажуваат дека соодветното породилно отсуство може да доведе до пониски стапки на смртност на доенчињата, здравствени придобивки за мајката, поголемо учество на женската работна сила и зголемени стапки на доење. Платеното породилно отсуство, меѓудругото, придонесува кон заштита и унапредување на здравјето на мајките и нивните деца, одржување баланс помеѓу приватниот и професионалниот живот, еднаков пристап до пазарот на трудот, економска сигурност и стабилност. Дополнително, политиките за платено породилно отсуство имаат суштинско значење за реализација на родовата еднаквост во општествена смисла. Со донесување на потребните законски измени, цела категорија на жени која трпи продолжена повеќегодишна дискриминација ќе стекне право како и сите други работнички да отсуствува од работа поради бременост, раѓање и мајчинство и таквото отсуство да ѝ биде платено како и на сите други работнички. Обезбедувањето сеопфатен систем на платено отсуство за време на бременост, раѓање и мајчинство има витално значење за обезбедување на еднаков пристап на жените до пазарот на трудот и нивен напредок, истовремено поддржувајќи поправедна поделба на неплатената работа за нега. Преку системско решавање на ова прашање, ќе се намалат ризиците и негативните последици за жените земјоделки и нивните деца кои произлегуваат од недостатокот на регулирање на ова право и мајките земјоделки ќе ја добијат поддршката кога им е најмногу потребна.
