Како жена, а пред сѐ како човек, не можев, а да не почувствувам задоволство и олеснување кога ја прочитав веста за ослободувањето на Пале Илкоска, долгогодишна жртва на семејно насилство, која во борба за својот живот му нанела смртоносна повреда на насилниот партнер. Но, како правен професионалец не можам, а да не почувствувам длабока загриженост. Пале Илкоска, чии што детали на случајот уште од самиот почеток јасно и кристално укажуваа на тоа дека дејствието го извршила во самоодбрана, доживеа да биде непотребно виктимизирана низ лавиринтите на системот – притворена, обвинета и изнесена пред суд за кривично дело „убиство на миг“. При вакви околности, не можам, а да не се запрашам која би била правната разврска со истата Пале Илкоска, доколку дејствието на одбрана го презела само неколку секунди или минути подоцна. Или која би била правната разврска со истата Пале Илкоска, доколку дејствието го презела по соочување со сериозна и реална закана по нејзиниот живот. Дали во тој случај историјата на семејно насилство би била земена предвид како релевантна околност?
При налет на овие прашања, не можам, а да не помислам, со доза на иронија се разбира, дека Пале Илкоска имала „среќа“. „Среќа“, што фактите на нејзиниот случај совршено се вклопија во правниот институт „нужна одбрана“ (самоодбрана), дефиниран како „одбивање од себе или од друг истовремен, противправен напад“. Со други зборови, Пале делувала онака како што законодавецот очекува да реагира просечно разумен човек. Но, истражувањата покажуваат дека жртвите на семејно насилство не реагираат секогаш со внимание на класичниот просечен разумен човек, кој btw е скроен според потребите и искуствата на мажите. Мажите и жените имаат различни искуства и потреби, и следствено на тоа различен начин на реагирање на надворешните настани. Мажите, генерално се повеќе склони да реагираат веднаш, во афект и пропорционално. Но жените, особено жените – жртви на семејно насилство, во принцип не се склони да реагираат на овој начин. Истражувањата покажуваат дека жените – жртви на семејно насилство ги вршат убиствата на насилните партнери како би избегнале да бидат убиени. Ова подразбира дека жените – жртви на семејно насилство, најчесто ги вршат убиствата во оној момент кога се соочуваат со сериозна и реална закана по нивниот живот, а не во моментот на самиот напад врз нив. Притоа, во најголем дел од случаите, жените – жртви на семејно насилство честопати користат и оружје, имајќи ги во предвид биолошките предиспозиции на мажите во однос на жените. За разлика од жените, мажите многу полесно би можеле да ја задават партнерката со голи раце. Ова говори дека жените – жртви на семејно насилство не би можеле секогаш успешно да се одбранат во рамките на постојните концепти на „нужна одбрана“ и „афект“ или „провокација со жешка крв“.
Благодарение на притисокот на невладините организации од Велика Британија за заштита на женските права, кои делуваа во медиумски експонираните случаи на Киранџит Ахлувалија, Сара Тортон и Ема Хемфрис, британскиот правен систем го реформираше класичниот концепт на „провокација со жешка крв“, заменувајќи го со концепт на „провокација со бавно согорување“ (анг. „slow-burn provocation“). Заради компарација со македонскиот случај на Пале Илковска, вреди да се споменат деталите на нивните случаи:
Киранџит Ахлувалија, на возраст од 21 година, го убила насилниот партнер, подметнувајќи смртоносен пожар во спалната соба во која тој спиел. Ова дејствие го презела неколку часа по изложеноста на уште едно во низата насилства извршени од партнерот, кој овојпат со употреба на жешка пегла и нанел изгореници на лицето. Истата првостепено била осудена на казна доживотен затвор за убиство од прв степен, сторено со умисла (на анг. „murder“). По уважување на жалбата и враќање на случајот на повторно судење, истата била осудена на казна затвор од 3 години и 4 месеци за убиство од втор степен (на анг. „manslaughter“), сторено во состојба на „провокација со бавно согорување“.
Сара Тортон, на возраст од 34/35 години, го убила насилниот партнер откако истиот со употреба на нож сериозно се заканил дека ќе посегне по нејзиниот живот и животот на нејзината 10-годишна ќерка. Првостепено била осудена на казна доживотен затвор за убиство од прв степен, со образложение дека временскиот период од 60 секунди помеѓу заканата на насилниот партнер и преземеното дејствие од нејзина страна не го конституирало елементот на „ненадејно и привремено губење на контролата врз себе“. Второстепениот суд ја поништил првостепената одлука и ја огласил за виновна за убиство од втор степен, без да прецизира дали дејствието извршено од нејзина страна е резултат на „провокација со бавно согорување“ или „намалена способност за расудување“.
Ема Хемфрис, на возраст од 16 години, го убила насилниот партнер во очајнички обид да го спречи во намерата повторно да ја силува. Истата ги пресекла своите вени со нож, но испаничена дека нејзиниот партнер ќе го искористи ножот како оружје против неа, му нанела смртоносна повреда. Истата била осудена на неодредено време во малолетнички затвор за кривично дело убиство од прв степен. После 10 години од изречената првостепена осуда, второстепениот суд ја ослободил од натамошно издржување на казната, со образложение дека делото го сторила во состојба на „кумулативна провокација“, како резултат на семејното насилство на кое била изложена во подолг временски рок.
Доколку погоренаведените случаи би се случиле на македонско тло, нашиот правен систем не би ги препознал како полесни кривични дела. Овие жени би се гонеле за кривично дело „убиство со умисла“, со запретена казна затвор од најмалку 5 години. Ова од причина што постојните законски обележја на кривичното дело „убиство на миг“, како полесно кривично дело со запретена казна затвор од 1 до 5 години, предвидуваат истовремена реакција на жртвата на семејно насилство во однос на провоцирачкиот напад. Исто така, нашиот законодавец воопшто не ја препознава „провокацијата со бавно согорување“, која многу често е видлива кај жените – жртви на семејно насилство кои ги убиваат насилните партнери.
Случајот на Пале Илкоска, како пандорина кутија го отвори прашањето, кое активистите за спречување на насилството врз жените и девојчињата оправдано го наметнуваат со години наназад: Дали правниот систем е безбеден за жените – жртви на семејно насилство, односно дали законите и нивната имплементација се (доволно) родово – сензитивни за да одговарат на специфичните искуства и потреби на жените. Како соодветно би се адресирале потребите на жените – жртви на семејно насилство кои во определени случаи ги убиваат насилните партнери, потребна е реформа на казнениот систем на одбрана. Неопходна е модернизација на концептот на делување во „миг“, како и воведување на концептот на „провокација со бавно согорување“. Притоа, вака модернизираниот концепт на одбрана треба да биде доволно широк, како би овозможил негова примена во корист жените – жртви на семејно насилство кои ги убиваат насилните партнери, а истовремено да биде доволно тесен, како би се оневозможила негова примена во корист на мажите – насилници кои ги убиваат нивните партнерки како кулминација на семејното насилство што го вршеле претходно.
Авторка: адвокат Тамара Славеска Апостоловски
