Дел од современото промислување на врската помеѓу книжевноста и историјата се фокусира на групите кои биле изоставени од официјалната историја. Во книжевноста, обидот да се поправи грешката на историографијата води до пишување т.н. апокрифна или алтернативна историја: „Апокрифната историја ѝ противречи на официјалната верзија на еден од овие два начина: или го надополнува историскиот запис, тврдејќи дека го враќа тоа што било изгубено или потиснато; или целосно ја изместува официјалната историја. (…) Во двата случаи, ефектот е да се сопостави официјално прифатената верзија за она што се случило и начинот на кој нештата се одвивале со друга, честопати, радикално различна верзија на светот“ (McHale 2004: 90). Апокрифната историја се фокусира на групи како што се жените, малцинствата, работничката класа. Еден пример за апокрифна историја претставува книгата „Војната нема женско лице“ од Светлана Алексиевич.

„Војната нема женско лице“ е нефикциска, документарна проза. Алексиевич не е толку авторка на книгата колку што е нејзина компилаторка или составувачка. Појдовниот поттик за книгата била незастапеноста на жените во книгите за војната, поради која Алексиевич си поставува цел да напише книга за учеството и улогата на советските жени во Втората светска војна. Притоа, Алексиевич е свесна за хибридноста на книгата: станува збор и за историја и за книжевност. „Историјата добиена од раскажувањето на незабележаниот сведок и учесник. Да, мене ме интересира тоа. Јас би сакала од тоа да направам книжевност. (…) Ми велат: сеќавањата не се историја и не се книжевност, тоа е едноставно живот“ (Алексиевич 2016: 16).

„Војната нема женско лице“ е сочинета од голем број вистинити, доживеани и засведочени приказни. Најчесто, станува збор за сведоштва во форма на мали наративи, фрагменти предадени со едноставен јазик, но со прилично ефективна и/или потресна содржина. Под секое сведоштво стојат информации за жената: нејзиното име, презиме и нејзината улога во војната односно на фронтот. Сведоштвата се групирани според некоја нивна сличност односно доминанта. Во шеснаесет поглавја, Алексиевич внимателно ги класифицирала сведоштвата во кои се искажува исто чувство или сведоштвата во кои се тематизира сличен аспект. Промислувањата, белешките и исказите на Алексиевич обично се наоѓаат пред сведоштвата и служат како вовед.

„Војната нема женско лице“ не само што го манифестира проширувањето на полето на интерес на историјата туку и манифестира неконвенционален приод кон историјата: не се примарни фактите, туку доживувањата односно искуството. Оттаму, во „Војната нема женско лице“ речиси и да не постои историјата за големата победа, а и тогаш кога се зборува за неа – победата не е валоризирана: „Да, победивме, но по која цена! По која стравична цена?!“ (Алексиевич 2016: 67).

Сите лица на цензурата

За колективниот однос кон историјата и кон минатото особено се индикативни сведоштвата кои не влегле во првото издание на „Војната нема женско лице“. Тие се додадени во второто издание. Дел од сведоштвата отпаднале по одлука на цензорот, додека, пак, дел од нив ги изоставила самата Алексиевич. Зошто би се изоставиле поедини сведоштва? Изоставените сведоштва се поимаат како премногу тешки, премногу експлицитни. Овие сведоштва откриваат повеќе одошто би требало. Изоставените женски сведоштва се на некој начин субверзивни бидејќи се оддалечуваат од идеализирањето на победата, што е воедно валоризирање на херојското и мажественото. За илустрација може да послужи следниов сегмент: „Се вратив во своето село со два ордена за Слава и со медали. Поживеав три дена, а четвртиот ден изутрина мајка ми ме буди додека спијат сите: ‘Ќерко, јас ти подготвив врзопче. Оди си… Оди си… Ти имаш две помлади сестри. Кој ќе ги земе за жена? Сите знаат дека ти четири години беше на фронт, со мажи.’“ (Алексиевич 2016: 34). Маргинализирањето и стигматизирањето на жените кои војувале се факти кои не влегле во официјалните историски записи како последици од војната. Станува збор за нешто што очигледно е познато, но за кое не се говори.

Друг индикативен сегмент е обраќањето на цензорот кон Алексиевич: „Кој ќе отиде да војува по прочитувањето на ваква книга? Вие ја понижувате жената со примитивен натурализам. Жената-херој. Ја претворате во обична жена. Самица. А кај нас тие се свети“ (Алексиевич 2016: 28).

Освен овие два типа на цензура, се јавува и автоцензура кај жената што раскажува. Алексиевич ќе забележи: „Подоцна уште многупати се судирав со тие две вистини кои живеат во еден ист човек: со вистинската вистина, потисната во подземјето, и со општоприфатената вистина, проткаена со духот на времето. (…) На пример, ако во станот, освен раскажувачката, ако се најдеше уште некој од роднините или пријателите, соседите (особено ако беа мажи), тогаш раскажувачката беше понеискрена и понедоверлива, отколку ако останевме само ние двете насамо. Тоа беше разговор за публика. За гледачот. Стануваше невозможно да се пробијам до нејзиниот личен впечаток, наидував на силна внатрешна заштита“ (Алексиевич 2016: 112). Оваа забелешка потврдува дека најчесто не ја знаеме потполната вистина за минатото бидејќи постои дел од вистината кој е привилегиран, пожелен и кој се артикулира, и дел кој е занемарен. Тоа занемарување, пак, понатаму има своја улога во замолчувањето на жените бидејќи индиректно им ја пренесува пораката дека нивните приказни не се (доволно) важни. Поради тоа, кога зборуваат пред кои било мажи, жените чувствуваат обврска својата приказна и својата вистина да ги прилагодат на општата вистина за војната, која се темели на машкото искуство.

Оправданоста на сведоштвото

Книгата „Војната нема женско лице“ ѝ противречи на официјалната историја не само поради тоа што фокусот е ставен исклучиво на приказните на жените, туку и поради тоа што примат им се дава на сведоштвата и сеќавањата. Многу од сведоштвата кои ги забележала Алексиевич не би биле валиден и вреден извор за официјалната историја бидејќи Алексиевич се потпира на меморијата на учесничките во Втората светска војна. Историчарот Доминик Лакапра упатува дека повеќето историчари ја афирмираат „одлучувачката бинарна опозиција помеѓу историјата и меморијата, во која вообичаено историјата е валоризирана како сфера на просветлената, секуларна, критичка рационалност (она што ние историчарите го претставуваме!), а меморијата омаловажувачки се поврзува со религија, мистификација, сакрализација и сеопфатна замагленост (сферата на различните други, особено очевидци кои сведочат). Меморијата, дури, може да стане и контаминиран објект на фобично, ритуалистичко избегнување“ (LaCapra 2014: xix). Лакапра се залага за тоа меморијата да добие повисок статус во историографската наука.

Друго проблематизирање на „Војната нема женско лице“ би можело да се поврзе со фактот дека помеѓу времето на запишување на сведоштвата и војната како историски настан, постои значителна временска дистанца поради која може да се дискутира за точноста на кажаното. Сепак, сведоштвото е единствениот начин да се текстуализира оваа женска историја. Сведоштвото е непосредно и Алексиевич ја препознава неговата вредност, иако, сепак, артикулира една своја резерва: „Работата ја усложнува и тоа што за опис на минатото ние зборуваме употребувајќи го денешниот јазик. Како да ги пренесеме тогашните чувства со денешниот јазик?“ (Алексиевич 2016: 17)

Светлана Алексиевич и да сакала да пишува поинаков вид книга за жените и војната односно жените во војната, не би имала многу материјали на кои би можела да се потпре: „Уште една книга за војната… Со која цел? Веќе имало илјадници војни – помали и поголеми, познати и непознати. А напишано е за нив уште повеќе. Но… Пишувале мажи и за мажи – тоа беше јасно веднаш. Сè што ни е познато за војната, сето тоа го знаеме од ‘машкиот глас’. (…) А жените молчат. Никој, освен мене, не ја распрашувал баба ми. Ни мајка ми. Молчат дури и тие што биле на фронт. (…) Сакам да напишам историја на таа војна. Женска историја“ (Алексиевич 2016: 11-12). Нејзиниот потфат, со кој прави децентрирање на наративот за војната, е пионерски.

Светлана Алексиевич интервјуирала голем број жени. Лакапра смета дека оној што интервјуира може да се смета за секундарен сведок и тоа во двојна смисла: тој го засведочува (постоењето на) сведокот, како и она што сведокот го пренесува во своето сведочење (LaCapra 2014: 97). Поради тоа, слушнатите сведоштва не можат да не влијаат на Алексиевич, а и кај читателот се јавува она што Лакапра го нарекува емпатично вознемирување. Војната со себе носи колективна поствоена траума. Сето тоа, пак, го поставува прашањето за нашата реакција односно прашањето за соодветната доза на емпатија при соочувањето со приказните на учесничките во војната и преживеаните.

Женскоста на фронтот

Насловот „Војната нема женско лице“ треба да се интерпретира како критика: не дека војната нема женско лице, туку – историски – машкото лице било поважно. Во таа смисла, може да се зборува за намерно изгонување на женскоста. „Војната нема женско лице“ се поставува наспроти слепилото на историографскиот дискурс за женското искуство. Оттаму, ќе се обидам да детектирам некои аспектите на женското воено искуство.

Едно сведоштво наведува на прашањето дали воопшто било можно да се биде жена на фронтот: „Доаѓа девојка, не знам како да ја стрижам, има раскошна коса, ѝ се вее. Во земјената куќичка влегува командантот: – Стрижи ја ‘машки’. – Но таа е жена. – Не, таа е војник. Жена ќе стане пак кога ќе заврши војната“ (Алексиевич 2016: 175). Одговорот на командантот не само што ја фаворизира машкоста, туку и сугерира дека жените како жени не се потребни – се бараат војници. Сепак, командантот е свесен за големиот број советски жени кои војувале и затоа, според неговата логика, тие мора привремено да престанат да бидат жени: нивната примарна улога и идентификациска категорија е војничката.

Дел од жените во своите раскажувања се осврнуваат на притисокот што го чувствувале на фронтот. Станува збор за притисок што подобро да се вклопат во воениот и типично машки сетинг и за притисокот да се покажат доволни силни, храбри и издржливи. „Се трудевме… Не сакавме за нас да зборуваат со потценување: ‘Ах, тие жени!’ И сe трудевме повеќе од мажите, требаше да докажеме дека не сме полоши од мажите. А спрема нас долго време имаа потценувачки, надмен оснос“ (Алексиевич 2016: 206). Војната ја доведува единката до работ на силите и издржливоста. Сепак, она со што жените се соочувале е потребата нивната рабна состојба што повеќе да се доближи до рабната состојба на мажите. Оттаму, жените прво почнуваат да ги имитираат мажите, а потоа почнуваат и физички да наликуваат на нив. Изгонетата женскост и промените на изгледот се манифестираат и во нивните субјективни доживувања: „Мислам дека проживеав два животи – машки и женски…“ (Алексиевич 2016: 196).

Учеството на советските жени во Втората светска војна не е ограничено само на војувањето бидејќи жените биле и медицински сестри, хирурзи, готвачки, пекарки, перачки, разузнавачи, телефонистки. Сепак, во нивните сведоштва се фаворизира директното учество во борбите, со што се создава хиерархија помеѓу различните задачи: „На рамото носев рачен митралез… Никогаш не признавав дека ми тежи. Ако признаев, немаше да ме остават. (…) Ќе ме испратеа в кујна. А тоа е за срамота. Не дај Боже, цела војна да ја поминам в кујна. Би плачела…“ (Алексиевич 2016: 211). Оттаму, кај некои жени што не учествувале директно во битките се забележува тенденција да го потценуваат својот влог и своето искуство: „Не пукав јас… Им варев каша на војниците. За тоа ми дадоа медал. Не се ни сеќавам: зарем сум војувала јас? Варев каша, војничка чорба“ (Алексиевич 2016: 173).

Да се историзира чувството

Дел од сведоштвата во „Војната нема женско лице“ говорат за чувствата и на настаните им приоѓаат уважувајќи ја нивната афективна димензија. И покрај сите ужаси, војната не е вакуум и не може да ги натера единките да не чувствуваат. Сепак, колкав дел од човекот може да биде отворен за чувствата во сурови околности во кои речиси сета енергија на човекот е мобилизирана за преживување? Дали постои простор за човечноста и хуманоста? Одговор на овие прашања наоѓаме во сведоштвата во Војната нема женско лице. Кај жените се детектираат специфични чувства: страв, срам, притисок, чувство на маргинализираност. Не би рекла дека ова се женски чувства, иако многу е веројатно дека во тој историски период, овие чувства – кои подразбираат ранливост – им биле допуштени само на жените.

Еден од стравовите на жените кои војувале е следниов: „Многу се плашев дека ако ме убијат, нема да бидам убава кога ќе лежам. (…) Понекогаш се криеш од пукањето и не мислиш само на тоа дека можат да те убијат, туку и го криеш лицето, рацете. Мислам дека сите наши девојки мислеа на тоа. А мажите ни се смееја“ (Алексиевич 2016: 166-167). Овој колективен страв од унакажување на телото или лицето е валиден како и сите останати стравови. Во друго сведоштво се артикулира една причина за овој страв: „Во текот на целата војна се плашев да не ми ги осакатат нозете. Имав убави нозе. А на мажот не мора да му биде битно. Не треба да му биде страв дури и ако ги изгуби нозете. И така е херој. А жената ако биде осакатена, со тоа се решава нејзината судбина. Женската судбина“ (Алексиевич 2016: 195). Станува збор за двојните стандарди: мажот кој војувал генерално е сметан за херој, додека, пак, жената која војувала чувствува потреба да го крие тоа за да се заштити од стигматизација. Учеството во војната е потешко да се крие со видлива повреда или лузни. Оттаму, стравот „да не не бидам убава“ се јавува како мисла за иднината, особено затоа што најголем дел од учесничките во војната биле млади девојки.

Ужасите на војната можат да го огрубат човекот, но во сведоштвата од „Војната нема женско лице“ читаме за еден спротивен процес: луѓето откриваат друга, дотогаш непозната димензија на солидарноста. Една илегалка вели: „Кај нас често доаѓаа партизански врзисти. Ги отпрегнуваа коњите и влегуваа. Што мислите, соседите не гледаа? Гледаа и се досетуваа. (…) Доволен беше само еден збор да загинеме, целото семејство. Доволно беше само со прст да се покаже кон нас. Но никој… Ниту еден човек… Во текот на војната толку ги засакав луѓето што никогаш веќе нема да престанам да ги сакам…“ (Алексиевич 2016: 259).

„Војната нема женско лице“ настанува како отпор кон едностраноста на дискурсот за војната, а отпорот, сам по себе, содржи револуционерна димензија. Односот на „Војната нема женско лице“ кон официјалната историја, која е всушност машката верзија на историјата, е двоен. Прво, Алексиевич одбира да се фокусира на поединечното и лично искуство бидејќи верува во неговата спознајна моќ: „Се обидувам големата историја да ја смалам до човек, за да разберам нешто“ (Алексиевич 2016: 155). Второ, како извор за малата историја ја зема жената. Со тоа, субјективните искуства и сеќавања на советските жени учеснички во Втората светска војна, во целина, можат да се читаат како комплементарни на веќе постоечкиот наратив за војната. Сведоштвата немаат намера да се постават деструктивно кон тој наратив, туку нудат низа други аспекти кои во наративот едноставно ги нема. Светлана Алексиевич не тргнува со намера да го уништи доминантното поимање на војната и не вели дека тоа што го знаеме за војната е погрешно – само покажува дека не е целосно. Таа ја забележува потребата од тоа да се слушне и другата страна и да се варираат поедини сегменти од наративот за големата победа. Тука е особено важно доживувањето дека таа победа им била одземена на жените: „Мажите беа победници, херои, ним им припадна војната, а нас нè гледаа со сосема други очи. Сосема други… Ни ја украдоа победата“ (Алексиевич 2016: 130). Оттаму, корпусот сведоштва во „Војната нема женско лице“, меѓу другото, претставуваат еден начин дел од победата да им се врати на советските жени, или уште подобро – им овозможува самите да ја присвојат победата.

Користена литература:

Алексиевич, С. (2016) Војната нема женско лице. Скопје: Антолог.

LaCapra, D. (2014) Writing History, Writing Trauma. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.

McHale, B. (2004) “Real, compared to what?”, во Postmodernist Fiction. London and New York: Routledge, 84-96.