Facebook-f Instagram

Превод

Како јазикот ја пренесува родовата пристрасност во алгоритмите

КУЛТУРА, ПЛОШТАД, ФЕМ 101 / By

Структурно сексистичко општество, наплив на информации и информации со родов јаз влегуваат во бар. Влегуваат во канцеларијата, железничката станица, вашиот дом, лекарската ординација, патиштата и филмовите. Списокот не завршува тука, но завршува капацитетот на овој автор да ги спомене сите простори каде што родовите предрасуди се инфилтрираат во нашите животи.

Во општество кое во голема мера станува зависно од напливот на информации, вештачката интелигенција и системите за машинско учење, клучно е да се осигураме дека овие податоци се ослободени од каква било културна или човечка пристрасност. За жал, тоа речиси никогаш не е случајот. Како што вели Perez (2019):

[…] Свет кој сѐ повеќе се потпира на информации и им робува. Наплив на информации кој се вози на Големи Вистини скроени од Големи Алгоритми, со користење на Големи Компјутери. Но, кога напливот на информации станува корупиран од големите тишини, вистините што ги добивате се во најдобар случај полувистини. За жените, многу често, тие воопшто не се вистинити (стр. XII).

Јазикот е камен-темелник на општеството, а во современиот свет, еден од најчесто користените јазици е оној на алгоритмите. Тие продираат во нашите животи на различни начини – од предлози што тоа што да гледаме следно до автобуски распореди; алгоритмите се користат сè повеќе, наводно за да го „подобрат“ животот на современите луѓе. Како и да е, алгоритмите се засноваат на податоци, а во моментов постои голем јаз во податоците – родов јаз (Perez, 2019). Има денови кога се плашам дека овој родов јаз е доволно голем за да нè проголта цели. Овој јаз во податоците обично не е злонамерен, но сепак постои. Тој потекнува од различни извори – од општоприфатениот машки модел како стандарден начин на размислување до начинот на кој зборуваме и како ги уредуваме нашите заедници. Со фалични основи, тешко да дојдеме до правични социјални контексти или компјутерски јазици. 

Родовата пристрасност во алгоритмите значи дека мажите добиваат повисоки лимити на кредитните картички од финансиските институции, нивните биографии и резимеа влегуваат во потесен избор во работните апликации, па дури може и да добијат предност при вакцинација (Smith and Rustagi, 2021). Родовата пристрасност значи дека сите информации до кои имаме пристап на интернет можат да содржат сексизам и предрасуди. На пример, во една студија направена од Википедија, најголемата светска онлајн енциклопедија, откриено е дека само 9% од уредниците се жени [1].

Овој искривен поглед на светот, кој ги претпоставува мажите како универзален стандард и има тенденција да ги огради жените, има своја цена. Во Индија, страниците на Википедија се поделени на „список на индиски писатели“ и „список на индиски писателки“. Одредени страници на Википедија посветени на жени во СТЕМ полето [2] се полни детали за нивниот интимен живот, славата на нивните сопрузи и тривијални информации кои нема да ги најдете на страниците напишани за нивните колеги. Како што ќе напише Симон де Бовоар, „претставувањето на светот, како и самиот свет, е дело на мажите; тие го опишуваат од своја гледна точка, која ја мешаат со апсолутната вистина“.

Во свет кој се повикува на технологијата во секоја животна сфера, за нас е од суштинско значење да направиме чекор назад и да истражиме кој ја создава оваа технологија, кој има пристап до неа и кој е засегнат од неа. Една од главните причини за пристрасноста и значителниот родов јаз во податоците претставува дигиталната родова поделба (Smith and Rustagi, 2021). Тука е и недостатокот на соодветна застапеност на жените во просторите каде што се развиваат овие алгоритми – жените сочинуваат само 22% од професионалците во областа на науката за податоци и вештачката интелигенција. Отсуството на жените од овие полиња често се оправдува како „објективен одраз на заслугите“, а не како случај на основни предрасуди и нефер структури.

 

Гугл Транслејт и Големото Родување

Да го земеме примерот со Google Translate. Претежно корисна алатка која работи на основен алгоритам што ги црпи преводните решенија според  фреквентноста на нивната употреба во јазикот. Едноставно кажано, работи на база на достапни информации. За жал, овие информации се значително пристрасни. На пример, некои јазици како турскиот јазик не користат родови заменки. Нема „тој“ или „таа“, само „о“. Но, кога ќе впишете „o bir asci“ („тие се готвач“ *се мисли на родово неутралното they во англискиот јазик) и ќе побарате превод на англиски, добивата „таа е готвач(ка)“ (she is a cook), додека фразите со „инженер“ и „доктор“ се претвораат во „тој е инженер/доктор“ (he is an engineer/doctor).

Овој навидум едноставен алгоритам не само што им назначува род на родово-неутралните турски реченици, туку и додава сексизам во миксот поради зачестеноста во употребата – поголемиот дел од интернетот користи заменки од машки род за зборови како „астронаут“ или „доктор“, а женски заменки за „готвач(ка)“ и „медицински сестри“.

Ова е загрижувачи бидејќи важно е да ја препознаеме пристрасноста која суптилно ги дефинира и обликува нашите интеракции со светот. Кај жените е помала веројатноста да аплицираат за работни места кои се сметаат за „машки“. Оваа позиција и класификација доаѓаат од различни места. Нашиот јазик е едно од главните. Како што вели Nayantara Dutta, „јазикот на многу начини ги рефлектира и создава родовите нееднаквости што постојат во општеството“.

Сепак, исто така е важно да се напомене дека постои надеж. Откако беше посочена оваа родова нееднаквост, Google ги направи потребните модификации и објави ажурирана родово „поеднаква“ верзија. Оваа нова верзија покажува понијансирано разбирање на родовите разлики и нуди неколку преводни решенија. Вгнездена во аголот на светската мрежа, оваа победа за многумина помина незабележана. Но, сепак е победа. Победа која го поддржува аргументот дека алгоритмите не се сексистички, туку луѓето. Тоа исто така значи дека нашите јазици – особено научните јазици, алгоритмите и кодовите – можат да се менуваат, модифицираат и развиваат земајќи го предвид родовиот јаз.

 

Што може да се стори?

Со оглед на природата на авторски заштитените системи за машинско учење, процесите што ги користат алгоритмите често се непроѕирни. Тие не им даваат на своите корисници никаков увид во процесот на донесување одлуки. Потранспарентен (или проѕирен) пристап би можел да им помогне на корисниците да укажат на проблемите и да помогнат да се поправат грешките (bugs).

Истражувањата сугерираат дека пристрасноста во алгоритмите би можела да се намали доколку на нив работи разновидна демографска група. Со зголемување на пристапот до СТЕМ полињата, намалување на бариерите и вклучување на жените од различни оптешствени класи, економски и социјални локации може да им овозможи на алгоритмите да создадат поправеден свет. Вклучувањето на феминистички податоци и ревидирањето за постоечките алгоритми на начин на кој би ја земале предвид родовата перспектива, исто така може да помогне. Како што споменавме претходно, мораме да запомниме дека научниот јазик е сексистички, но исто така може да се уредува и модифицира за да им служи на потребите на општеството како целина, а не само на мажите во него.

Извор: Outlook India

 

[1] Истражувањето е направено во 2011 година. Според последните неформални информации, овој процент во моментот изнесува 15-20%.

[2] СТЕМ (STEM) е акроним на англиски јазик што ги означува следните дисциплини: наука (Science), технологија (Technology), инженерство (Engineering) и математика (Mathematics).

Џоан Дидион: За самопочитта

КУЛТУРА, ФЕМ 101 / By

Текстот е преведен од Марина Туфекчиевска и оргинално објавен на Окно.

 

 

Еднаш, за време на сушната сезона, на две страници од една тетратка со големи букви напишав дека невиноста завршува кога човек ќе се ослободи од заблудата дека си се допаѓа самиот себеси. Иако сега, неколку години подоцна, со чудење забележувам дека умот во толкава мера си е сам себеси јасен што сепак требало педантно да го забележи секој свој трепет, со засрамувачка јасност се сеќавам на вкусот на таа пепел. Се работеше за привремено изгубена самопочит.

Не бев примена во Фи Бета Капа[1]. Овој неуспех тешко дека можеше да биде уште попредвидлив или помалку сигурен (едноставно ги немав потребните оценки), но ме изнервира; на некој начин, се сметав себеси за некаков академски Раскољников, на чудесен начин ослободен од причинско-последичните врски што ги кочеа другите. Иако ситуацијата мораше да има исто толку трагично значење како неуспехот на Скот Фицџералд да стане претседател на клубот Принстон Триангл[2], денот кога не бев примена во Фи Бета Капа означи крај на нешто, а невиност може да биде зборот што го објаснува тоа нешто.

Го изгубив убедувањето дека секогаш ќе ме чекаат зелени светла, пријатната увереност дека прилично пасивните доблести кои ми обезбедуваа прифаќање како дете ќе ми гарантираат не само клучеви за влез во Фи Бета Капа, туку и среќа, чест и љубов од добар човек (по можност комбинација на Хемфри Богарт во „Казабланка“ и еден од Муркисонови[3]); изгубив одредена потресна верба во тотемската моќ на добрите манири, чистата коса и достигнувањата прикажани на скалата Стенфорд-Бајн[4]. Мојата самопочит висеше на толку несигурни конци, и тој ден се затекнав себеси во состојба на чудење, како личност која налетала на вампир, а не понела со себе венец од лук.

Иако оддалечувањето од самиот себе е во најдобар случај непријатно, како обидот да поминеш граница со позајмени документи, тоа сега ми се чини дека е единствениот неопходен услов за почеток на вистинската самопочит. Меѓу сите наши секојдневни површности, самозалажувањето е најтешката од сите заблуди. Шармот кој може да помине добро во справувањето со другите, не вреди ништо во таа поразително добро осветлена „мрачна улица“ во која некој се среќава со себеси: нема да запалат никакви победнички насмевки, никакви симпатично срочени листи со добри намери. Со очајничка агилност на коцкар кој гледа дека Бет Мастерсон[5] се подготвува да се приклучи во зделката, личноста повремено, но залудно ги меша своите обележани карти – што претставува љубезност направена од погрешна причина, очигледен триумф кој не барал никаков вистински напор. навидум херојски чин со кој некој е посрамотен.

Мрачен е фактот дека самопочитта нема никаква врска со одобрувањето од страна на другите – кое, на крајот на краиштата, е лесно да се измами; дека нема никаква врска со угледот – без кој, како што Рет Батлер ѝ кажа на Скарлет О’Хара[6], луѓето со храброст можат понатаму.

Да се живее без самопочит, од друга страна, значи да се биде публика на самиот себеси, во видео запис без крај кој ги бележи маните, вистинските и измислените, со секогаш свеж материјал кој се вметнува во секоја екранизација. Ете ја чашата која си ја скршил при бес, ете ја повреденоста на ликот на лицето Х; гледај сега, еве ја следната сцена, ноќта кога Y се враќа во Хјустон, да видиме како тоа ќе го зафркнеш. Да се живее без самопочит значи да се лежи буден некоја ноќ, без топло млеко или фенобарбитал[7] на дофат, поспаните раце на прекривката, броејќи сторени и пропуштени гревови, изневерена доверба, суптилно прекршени ветувања, подароци неповратно изгубени поради мрзеливост или кукавичлук, или невнимание. Колку долго и да одложуваме, во одреден момент легнуваме во тој крајно неудобен кревет кој сами себеси сме си го направиле. Дали спиеме или не зависи, секако, од тоа дали се почитуваме себеси.

Да се зборува со негодување за тоа дека некои прилично неверојатни луѓе, луѓе кои нема шанси да се почитуваат себеси, се чини дека лесно заспиваат, е целосно промашување на поентата, исто како и луѓето кои мислат дека самопочитта мора да има врска со надраснувањето на пелените . Постои суеверие според кое „самопочитта“ е некаков чин против змиите, нешто што ги штити оние кои го сочувале во некој свој недопрен Едем од чудни кревети, амбивалентни разговори и воопшто, неволји. Тоа воопшто не е така. Тоа нема никаква врска со состојбата на нештата, туку се однесува на сосема засебен мир, лично помирување. Иако невнимателниот, самоубиствен Џулијан Инглиш во „Средбата со Самара“ и невнимателната, неизлечиво нечесна Џордан Бејкер во „Големиот Гетсби“ изгледаат како подеднакво неверојатни кандидати за самопочит, Џордан Бејкер го има тоа, додека Џулијан Инглиш не. Со тој талент за прилагодување што почесто можеме да го сретнеме кај жените отколку кај мажите, Џордан стана свесна за себе, го среди својот мир, избегнувајќи ги заканите: „Мразам невнимателни луѓе“, му рече на Ник Каравеј. „За несреќа се потребни двајца“.

Како Џордан Бејкер, луѓето со самопочит имаат храброст да прават грешки. Тие ја знаат цената на нештата. Доколку решат да направат измама, не трчаат да добијат прошка од оштетената страна при напад на совеста, ниту неоправдано се жалат на неправда, на незаслужена посрамотеност која произлегува од тоа што се жигосани како прељубници. Доколку решат да ја остават својата работа настрана – да речеме дека станува збор за подготовка на сценарио – за да седат во бар во Алгонкин,[8] не се прашуваат огорчено, зошто Хакетите[9], а не тие, ја поставиле Ана Франк.
Накратко, луѓето со самопочит покажуваат одредена чувствителност, еден вид морален нерв; тие го покажуваат она што некогаш се нарекуваше карактер, особина која, иако начелно ја одобрувам, понекогаш паѓа пред некои понепосредни доблести. Мерката за неговиот неостварлив престиж е во тоа што личноста настојува да мисли за себеси само споредувајќи се со простаци или сенатори од Соединетите Држави кои биле поразени, по можност уште во првиот круг за реизбор. Сепак, карактерот – подготвеноста да се преземе одговорност за сопствениот живот – е местото од каде што извира самопочитта.

Самопочитта е нешто за кое нашите баби и дедовци знаеле сѝ, без разлика дали го имале или не. Имале одредена дисциплина втисната во себе, млади, и чувство дека човекот живее правејќи работи кои не сака особено да ги прави, оставајќи ги стравовите и сомнежите на страна, споредувајќи ги непосредните удобности со можностите за поголеми, дури и нематеријални утехи. За околностите на светот од деветнаесеттиот век, чинот на Кинезот Гордон[10], кој облекол бел костум и го повел Картум против махдистичките бунтовници[11], бил восхитувачки, но бил вреден за поголемо внимание; тоа што патот до слободна Калифорнија вклучувало смрт и тешкотии и нечистотија не изгледало неправедно. Во дневникот што го водела зимата 1846 година, дванаесетгодишната емигрантка Нарциса Корнвол рамнодушно забележала: „Татко ми беше зафатен со читање и не забележа дека во куќата се собираат чудни Индијанци додека мајка ми не проговори скоро ништо за тоа“. Секој, дури и немајќи точна претстава за она што го кажала мајката, тешко дека би останал неизненаден од целата случка: таткото чита, Индијанците се тука, мајката бира зборови кои никого не би го возбудиле, детето соодветно го забележува настанот наведувајќи малку подоцна дека тие Индијци, „за наша среќа“, не биле непријателски расположени. Индијците едноставно биле само “податок” во тоа време.

Во една или друга форма, Индијците секогаш се тоа. Повторно, станува збор за признавање на тоа дека сè што е вредно има своја цена. Луѓето кои се почитуваат себеси се подготвени да го прифатат ризикот дека Индијанците можеби ќе бидат непријателски настроени, дека потфатот ќе пропадне, дека ќе се испостави дека врската нема да биде од оние во кои секој ден е празник затоа што си во брак со мене. Тие се подготвени да заложат нешто од себе; тие можеби никогаш нема да се коцкаат, но ако го сторат тоа, ќе ги знаат своите шанси.

Тој вид на самомпочит е вештина, навика на умот која никогаш не може да се одглуми, но затоа пак може да се развива, да се увежбува, однапред утврдена. Во една прилика ми беше предложено, за да го поттиснам плачењето, да ја ставам главата во хартиена кеса. Се испостави дека за тоа постои здраворазумска физиолошка причина, нешто што се однесува на кислородот, но самиот психолошки ефект е немерлив: незамисливо е тешко да се замислите себеси како Кети од „Оркански височини“ која нурка со главата во некаква ќеса. Слично е и со сите тие мали постапки, неважни сами по себе; замислете да одржувате некаква состојба на несвест, несвесност за сочувство или несвесност на телото, под ладен туш.
Но, овие мали постапки се вредни само до степен до кој ги претставуваат поголемите постапки. Да се каже дека Ватерло бил освоен на терените за играње на Итон, не значи дека Наполеон можел да биде спасен со стратешкиот план за натпревар во крикет; организирањето свечени вечери во дождовните шуми би било бесмислено доколку треперењето на свеќите на лианите не се повикува на подлабоки, посилни закони, одамна втиснати вредности. Тоа е еден вид ритуал кој ни помага да се потсетиме кои сме и што сме. За да се сети на него, некој прво би мора да го познавал.

Да се има чувство за суштинската вредност на сопственото јас, кое, без разлика на тоа дали е добро или не, ја конструира самопочитта, потенцијално значи да се има сè: способност да се дискриминира, да се сака или да се биде рамнодушен кон нешто. Да се нема тоа чувство, значи секогаш да се биде заклучен во себе, парадоксално неспособен за љубов или рамнодушност. Доколку не се почитуваме себеси, од една страна сме приморани да ги презираме оние кои имаат толку малку расположливи начини да општат со нас, толку малку сетилни можности што остануваат слепи на нашите фатални слабости. Од друга страна, на чудесен начин му робуваме на секој кој ќе го видиме, необично одлучни да ја одиграме – со оглед на тоа што сликата за себе ни е неодржлива – нивната лажна претстава за нас. Си ласкаме себеси, мислејќи на компулсивната потреба да ги задоволиме другите како на привлечна особина: подарок за имагинарната емпатија, доказ за нашата подготвеност да даваме. Секако дека ќе ги играме Франческа Паола[12], Брет Ешли Џејк[13], Хелен Келер на било која Ени Саливан[14]: ниту едно очекување не е несоодветно, ниту една улога не е премногу неверојатна. Препуштени на милост и немилост на оние кои не можеме, а да не ги презираме, играме улоги осудени на пропаст уште пред да започнат, со секој пораз предизвикувајќи нов очај поради неопходноста од предвидување и соочување со следното барање поставено пред нас.

Овој феномен понекогаш се нарекува самоотуѓување. Во својот напреден стадиум, веќе не одговараме на телефонските повици, бидејќи некој можеби би сакал нешто; способноста да се каже “не” без давење во самопрекор е туѓа за оваа игра. Секоја средба бара премногу, ги кине нервите, ја суши волјата, а сеништето на нешто толку мало како неодговорено писмо предизвикува толку непропорционално чувство на вина што прашањето за нечие ментално здравје станува предмет на шпекулации меѓу познаниците. Припишување соодветно значење на неодговорените писма, ослободување од очекувањата на другите, повторно придобивање на себеси – во овие работи лежи големата, единствена моќ на самопочитта. Без неа, поединецот на крајот ја открива последната завртка од несреќата: бега, случајно да не се пронајде себеси, но не наоѓа никој дома.

 

 

 

 

 

[1] ΦΒΚ, најстарото и секако најпрестижното студентско здружение. (Сите белешки се на преведувачот.)
[2] Една од најстарите музичко-комични трупи во САД
[3] Семејство на нафтени магнати и политички оперативци. Бесрамно познати по нивната соработка со режимот на Франко и обвинувањата кои вклучуваат вмешаност во атентатот на Кенеди. (Неколку Муркинсонови беа членови на Фи Бета Капа.)
[4] Една од најпознатите ревизии на скалата Бине-Сајмон, најпознатиот тест за индивидуална интелигенција
[5] Ловец на Бафало, спортски новинар, пиштолџија на Рузвелт и еден од најуспешните коцкари на Дивиот Запад и Америка од осумдесеттите години на XIX век, до неговата смрт во 1921 година.
[6] Однесено со виорот, 1939 година.
[7] Лек, „лек“. Делува како неселективен депресив на централниот нервен систем.
[8] Најверојатно се мисли на Тркалезната маса Алгонкин, група њујоршки писатели, критичари и актери кои се собирале во хотелот Алгонкин.
[9] Еден од многуте театри во Њујорк.
[10] Еден од прекарите на Чарлс Џорџ Гордон, британскиот војсководец.
[11] Главен град на Република Судан по стекнувањето независност. Војниците лојални на водачот Махди ја започнаа опсадата на Картум во март 1884 година и го окупираа градот до јануари 1885 година, масакрирајќи го англо-египетскиот гарнизон.
[12] Јунаци на второто пеење на Божествената комедија.
[13] Хероите од филмот Сонцето повторно изгрева, 1957 година.
[14] Ени Саливан, негувателка на глуво-слепата писателка и педагог Хелен Келер.

Митот за мајчинскиот инстинкт

МОЕ ТЕЛО, ПЛОШТАД, ФЕМ 101 / By

Групата за поддршка при доење што ја посетував ме увери дека добро го хранам и се грижам за мојот син кој се роди мал, со помалку од 2 килограми и 700 грама. И покрај тоа, бев загрижена: за хранењето и грижата за него, за тоа дали сум му доволна и зошто не ја почувствував поплавата на топлина и сигурност што ги очекував од новото мајчинство?

Додека седев таму и ги слушав останатите како делат совети за испумпување, подобра лактација или подготовка за враќање на работа, гледав наоколу и се прашував за сите работи што не ги кажуваа. Дали и тие го чувствуваат судирот помеѓу тоа како си замислувале дека ќе биде и реалноста? Чувството дека нешто се сменило, но толку длабоко што се чини невозможно да се именува? Но ако не е така, што кажува тоа за мене?

Во месеците што следеа, додека барав зборови што би можеле да го опишат она што го чувствував како нова мајка, сфатив дека со мене сѐ е во ред. Всушност, јас бев каква што треба да бидам – посветена, внимателна, заштитнички настроена. Но, многу работи беа погрешни со претпоставките што ги имав за мајчинството. Особено вкоренетата идеја дека природниот мајчинскиот инстинкт ќе ме води низ тие први тешки денови од мајчинството.

Мислењето дека капацитетот за нега е целосно вроден и автоматски, и иманентно женски, е лага. Ги остава жените да се чувствуваат скршено кога во првите денови од мајчинството се соочуваат со нешто поинакво – шок, страв, неизвесност, гнев, понекогаш измешани со радост и чудење. И од приказната ги изостава другите типови родители.

Всушност, науката позади „родителскиот мозок“ најдобро може да го објасни она низ кое поминав. Таа вели дека новите родители влегуваат во период на хиперреактивност (хипер-респонзивност) во првите месеци по породувањето. Ова се случува со цел да можат да се грижат за своите бебиња и интензивно да учат како да ги разберат и да одговорат на нивните знаци, да ги предвидат нивните потреби и да знаат како да ги задоволат. Тука не станува збор за ригиден модел на однесување заснован на инстинкти, туку за процес на адаптација кој е доста исцрпувачки. Новото родителство е време на големи пресврти за мозокот, обликувани од хормоните и од изложеноста на моќните стимули што ги создаваат бебињата. Се смета дека секој што се обврзува да се грижи за бебе може да го развие овој родителски мозок, без разлика на полот (на родителот заб. на прев.) или начинот на кој таа личност станала родител.

Информацијата за родителскиот мозок го промени мојот поглед за себе како мајка. Не правев ништо погрешно. Се менував. Но, колку повеќе читав, толку повеќе се лутев – зошто не го научив ова на часовите за трудници кои ги посетував или во една од многуте книги за бебиња што ги прочитав?

Ова можеби делумно се должи на лепливоста на идејата за мајчинскиот инстинкт. Дури и ако ја прифатиме како застарена, до одреден степен, тешко е целосно да се отфрли. Делува како точна. Генерација по генерација мајките биле тие кои се грижеле за бебињата. Мора нешто да ги тера да го прават тоа. Оваа идеја ни нуди утеха – ветување дека ќе се вљубиме во бебето на прв поглед и некаква сигурност пред непознатото. Чувствуваме дека родителството нѐ менува, делови од нас се претвораат во заштитнички настроената „мама мечка“ и грижливата „мама птица“, и гледаме како овој модел го повторуваат другите.

Серија експерти ги именувале тие промени. Мајчинскиот инстинкт го сметам за класичен пример за дезинформација, нешто што делува вистинито и се повторува одново и одново додека не го земеме здраво за готово. Но не е базирано на наука. Тоа е вкоренето во религиозните идеи за мајките како пожртвувани и целосно посветени на улогата.

Во еволутивната теорија и во записите на натуралистите на крајот на 19 век, таквите идеи биле проектирани и врз други животни, чие мајчинско однесување е всушност многу поразновидно од целосно заштитничката, пожртвувана фигура што ја фаворизира моралната перспектива за мајчинството. Раните психолози набрзо го дефинирале мајчинскиот инстинкт како, со зборовите на Вилијам Мекдугал, инстинкт посилен од кој било друг инстинкт, „дури и од самиот страв“, нешто што на жената ѝ дава „нежни емоции“ неопходни за улогата што станува нејзин „постојан и сеопфатен интерес“.

Австрискиот етнолог Конрад Лоренц, кој се претставувал како експерт за човечко поврзување врз основа на неговата работа со гуски, често го опишувал инстинктот користејќи ја метафората на „клучалка и клуч“. Неговата работа имала силно влијание врз британскиот психолог Џон Боулби и неговата теорија на приврзаност. Историчарката Марга Виседо детално раскажува како врската помеѓу двајцата мажи и пишувањето на Боулби по Втората светска војна ја проширила идејата за мајчинскиот инстинкт, иако некои научници веќе почнале да се дистанцираат од идејата за инстинктите како објаснување за човечкото однесување воопшто.

Делото на Боулби го менува разбирањето за доенчињата и нивните потреби, но ја претставува добрата мајка како личност која не само што се грижи за своето дете, туку и обезбедува многу специфичен вид мајчинска љубов која станува клуч за здрав развој на детето.

Во 60-тите и 70-тите, новата генерација на истражувачи го оспори Лоренцовото гледиште за постоењето на конкретен модел на однесување кај мајките. Психобиологот Џеј Розенблат и други научници на Универзитетот Рутџерс проучувале стаорци и откриле дека и мажјаците и женките кои немале сексуален однос претходно, изложени на младенчиња, развиваат „мајчинско“ однесување. Откриле дека времето поминато со новороденчиња, а не само хормоналните промени, се неверојатно важно и за мајките стаорци. 

Антропологот Сара Блафер Харди почнала да се интересира за приматите чие однесување не се совпаѓало со еволутивната теорија што ја учела претходно. Мајките, напишала таа, беа „исто толку стратешки планери и носители на одлуки, опортунисти и креатори на договори, манипулатори и сојузници, колку што беа и негувателки“.

Работата на Харди и Розенблат е основа за модерното проучување на човечкиот родителски мозок. Некои феминистки беа критични, особено кон работата на Харди за биолошките механизми кои го обликуваат мајчинството, велејќи дека таа промовира традиционален поглед кој премногу често бил замка за жените.

Јас на тоа гледам поинаку. Новото родителство е исклучително важна развојна фаза. Биолошките промени што ги носи се длабоки и значајни, но не се онакви какви што се пропагирало дека се. Тие не се автоматски, ниту се одлика исклучиво на мајките водени од ригидна, вродена женска предиспозиција за грижа. Напротив, се работи за производ на интензивно фокусирање на потребите на другиот, резултат на длабоко поврзување што се случува кога ја преземаме одговорноста за речиси беспомошно дете и ја започнуваме напорната работа на грижа. Тоа треба да биде современиот одговор на прашањето: „Што ако не сум создаден/а за ова?”

 

 

Пишува: Челзи Конабој

Извор: The Guardian

Противотровот на нашата егзистенцијална беспомошност

КУЛТУРА, ФЕМ 101 / By

Живееме помеѓу размерот на глуоните и галаксиите, неспособни да допреме ниту на едните, ниту до другите, нерелевантни за нивното постење. Скроени од прашината на ѕвезди кои умираат, се движиме низ универзум на непристрасни закони со нашите соништа и копнежи, страсни пиони во рацете на големите случајности, секојдневно гледајќи го светот како се врти спротивно на нашите желби, секојдневно сведочејќи како потклекнуваме пред сопствената волја. 

Како можеме наспроти оваа космичка беспомошност да негуваме чувство на личен агенс, неопходен за водење на нашите човечки животи, и дотолку повеќе да ги исполниме нашите животи со величествена смисла?

Овие прашања ги адресира Ник Кејв во дијалог со еден негов обожавател кој ги споделил со него своите  разорни чувства на егзистенцијална беспомошност и немоќ. Одмотувајќи ја централната креативна слика во една од неговите песни, тој пишува: 

„Секојдневниот човечки гест е секогаш на чекор од чудесното – [запомни] дека најпосле, нештата се случуваат како резултат на нашите постапки, вон нашето разбирање или намера; дека нашите навидум мали, обични гестови имаат необјасниви последици; дека она што го правиме на овој свет има некакво значење; дека не сме ништо; и дека дури и нашите најсекојдневни постапки природно го надраснуваат доменот на нашата намера и значајно и радикално се прелеваат низ времето и просторот, менувајќи сè… Нашите дела, без разлика колку ни се чинат безначајни, се полни смисла и последици и постојано вршат влијание врз расплетот на приказната за светот, без разлика дали сме свесни за тоа или не“.

Обраќајќи му се директно на човекот кој го изгубил чувството на лична вредност и моќ, додава:

„Наместо да се чувствувате импотентно и бескорисно, мора да се помирите со фактот дека како човечко суштество сте бескрајно моќни и да преземете одговорност за оваа огромна моќ. Дури и нашите најмали постапки имаат потенцијал за големи промени, позитивни или негативни, а начинот на кој сите ние се однесуваме во светот има некакво значење. Вие сте сè само не импотентни, вие сте, всушност, извонредно и застрашувачки динамични, како и сите ние, и со сета почит, имате обврска да се исправите и преземете одговорност за тој потенцијал. Тоа е вашата најбазична и насушна должност“.

Во „Верба, надеж и колеж“ – една од моите омилени книги за 2022 – Кејв ја илустрира оваа моќ на суптилните дела со пример за еден таков „мал, но монументален гест“ понуден од речиси непозната личност, со навидум многу мал локус на моќ во светот, но сепак доволен за да направи огромна разлика во неговиот живот, во периодот кога тагувал по својот син:

„Има едно вегетаријанско местенце со храна за носење во Брајтон наречено Infinity, кадешто понекогаш јадев. Отидов таму првиот пат кога излегов во јавност откако Артур умре. Таму работеше една жена со која секогаш бев пријателски настроен, знаете онаа стандарна учтивост, но отсекогаш ми се допаѓаше. Чекав во редот. Таа ме праша што сакам и ми падна чудно, бидејќи во нејзиниот однос немаше никакво уважување. Ме третираше како секој друг; фактички, професионално. Ми ја даде храната, јас и ги дадов парите… Но додека ми враќаше кусур, ми ја стисна раката. Намерно.

Тоа беше толку тивок чин на љубезност. Наједноставниот и најартикулираниот гест, но, истовремено, ми значеше повеќе од сè што некој се обиде да ми го каже…поради неуспехот на јазикот во пресрет на катастрофа. Таа, во тој момент, ми посака сè најдобро. Имаше нешто навистина трогателно во тој едноставен, нем чин на сочувство…Никогаш нема да го заборавам. Кога ми е тешко, често се навраќам на чувството што таа ми го даде. Човечките суштества се навистина извонредни. Такви нијансирани, проникливи суштества“.

 

 

 

Извор: The Marginalian 

Како да се живее нежно во свет кој е суров

КУЛТУРА, ФЕМ 101 / By

Светот зрачи со убавина. Светот, исто така, е способен за ладна бруталност и за ситните, разјадувачки суровости на секојдневието што ни ги бојат деновите со тага. Една чувствителна личност да живее со оваа двојност, да ја негува светлината без да се оддалечи од темнината на која ѝ треба осветлување, е можеби најтешката работа во животот – и најисплатливата.

Што е потребно за да го сториме тоа и на кој начин нè наградува се теми кои ги истражува големата поетеса и писателка на дневници Меј Сартон (3 мај 1912 – 16 јули 1995 година) во своите дневнички записи кои ги објавила во една сеопфатно блескава книга со наслов „Куќата покрај морето“ (The House by the Sea) во 1977 година.

Со око вперено кон реалноста на тинејџерите кои убиваат со огнено оружје – секојдневие кое, во децениите оттогаш, прераснува од меѓучовечко насилство во масовни пукања – таа ги разгледува долгите корени на десензибилизацијата кои се впиваат во телото на светот со секоја нова војна:

Што сторивме со нашите деца за да постои ваква рамнодушност? Целосно исклучување на врската помеѓу чинот и човечкиот терор и очај?

Во пасус кој носи неверојатна свесност и релевантност за нашето време, таа одговара:

Се наоѓаме во период кога тортурата се зема здраво за готово речиси насекаде, и каде таканаречените цивилизирани народи мора да продолжат да јадат бонбони и да пијат виски додека милиони умираат од глад. Значи треба да се изведе заклучок за морално индиферентните момчиња врз основа на целиот етос во кој живеат. И во основата на сето тоа лежи недостаток на имагинација. Да можевме да замислиме што правиме во Виетнам, на тоа ќе мораше да му се стави крај. Но, сликите на старите жени кои држат разнесени бебиња или бебиња кои врескаат само минуваа пред нашите очи, но никогаш не продреа до свеста кадешто тие слики би можеле да се доживеат. Дали сега плаќаме за Виетнам гледајќи како нашите деца стануваат чудовишта?

Сартон нуди лек за оваа смртоносна рамнодушност—лек што ја омекнува оваа душа од дваесет и првиот век со својата трогателнoст и потентност:

Сè посилно сум убедена дека во животот на цивилизациите, како и во животот на поединците, преголемото количество содржини што не може да се свари, доживувањата што не биле замислени, истражени и сфатени, водат кон целосно отфрлање на сè—водат кон растројство. Структурите се распаѓаат и човек нема за што да се „фати“. Разбирливо е дека во такви моменти се појавуваат религиозни фанатици и бесни фундаменталисти. Омразата ја надвладува љубовта. Како да се справи човек со тоа? Најголемата опасност, што ја гледам и кај себе, е опасноста да се повлечеме во приватните светови. Мораме да ги оставиме нашите канали отворени за болка. Истовремено, доживувањето на вистинските радости е од суштинска важност; изгрејсонцето да не нè остави рамнодушни, бидејќи цивилизацијата зависи од вистинските радости, оние што немаат ништо заедничко со парите или богатството—природата, уметноста, човечката љубов. Можеби затоа пандите во зоолошката градина во Лондон ме вратија на поезијата за првпат по две години.

Извор: The Marginalian

 

May Sarton

Друг поредок е можен: кон интеркултурно право (втор дел)

ПЛОШТАД, ФЕМ 101 / By

Еден од клучните афирмативни поими што Боавентура де Соуза Сантош ги развива (како противречење на монокултурата на западното мислење) е и екологијата на знаења. Според него, овој поим треба да ги опфати сите видови и форми на знаење, распуштајќи ја еднозначната сила на научното знаење. Тука не станува збор за дискредитација. Напротив, Сантош инсистира на дијалошка структура на знаењето кое може да биде и научно, но сообразено со други форми на текстуално, афективно и практично знаење што ќе ја исцртува контрахегемонската линија на нашите политички заедници и позиции. Како методолошки пример или постапка за екологијата на знаења, Сантош упатува токму на феминизмот и феминистичката епистемологија.

Во продолжение, може да го прочитате вториот дел од негов текст објавен во Tilburg Law Review 22 (2017), во кој сумарно ги разложува некои од неговите клучни концепти, дел од кои беа претставени на настанот „Мислејќи со Балканот”, организиран од Критичко преиспитување на правото, на кој Сантош одржи предавање заедно со Ијан Чејмберс. Преводот го изработи организаторката на настанот, Вики Младенова.

Петта закана: комодифицирање на знаењето

     Последните 30 години, врската меѓу науката и капитализмот се менува, и тие промени имаат клучно влијание врз универзитетите. Природата на знаењето во општеството се менува под различни означители, како што се на пример информациската и технолошката револуција, информирани општества, социјална иновација, претприемништво и социјален обрт. Наместо долгорочно да служи на социјалниот прогрес, научното знаење се прозива како сервис на итните потреби на капиталистичката акумулација. Оттука, вредноста на знаењето се претвара во пазарна вредност на знаењето. Или со жаргонот на политичката економија: употребната вредност на знаењето се намалува во однос на неговата пазарна вредност. Парадоксално, општата корист од знаење сè повеќе се намалува во однос на приватизирачкиот пазар и неговите вредности. Со цел да биде доволно продуктивно во производството на стока, научното знаење и самото треба да стане артикал. Во линија на ова, универзитетите не само што треба да произведуваат вештини и трудова сила што се пласира на пазарот, туку и самите треба да станат дел од тој пазар и да функционираат со пазарна логика. Со оглед на тоа што оваа логика е преведена во образованието и политиките на истражување, односно повнатрешнета е во големи секции од академската заедница, може да се забележи дека тоа што почна како закана по научната и универзитетската автономија потоа наскоро се преобрази во втора, внатрешна природа на академијата. Лишени од соодветно јавно финансирање, тие научни дисциплини кои не се од интерес за пазарот и департманите каде што се изучуваат стануваат зависни од лична филантропија.[1] Дополнително, во најлош случај, тие дисциплини може да потпаднат во една друга непријатна состојба што може да се опише како вообичаено чезнеење (sehnsucht).

Шеста заканa: реколонизација на разликата

     Шестата закана е одново колонизирање на разликата. Колонијалната разлика е суштина на историскиот колонијализам. Како што знаеме, колонијалната разлика го преживеа крајот на историскиот колонијализам и понатаму вреба во современите општества во различни форми, како расизмот и расното насилство, ксенофобијата, исламофобијата, етничките чистења и профилирање, политиките против миграција и азил, империјалните воени операции и смена на режими, итн. Ништо ново. Но нов е интензитетот, посебно земајќи предвид дека сето ова се случува децении откако во јавниот дискурс беа признаени разликите, мултикултурализмот, афирмативните акции и дијалогот меѓу цивилизации. Јасно е дека капиталистичкото трупање го надминува признавањето на разликите, секогаш кога тоа го диктираат императивите на таквото трупање. Експоненцијалниот раст на социјалната нееднаквост во земјите и меѓу земјите, предизвикана од неолиберализмот, води до навидум неповрзани појави, кои според мене се всушност појави-близначки, одредени од токму истата историска околност во која одново се колонизира разликата.

Едната појава се доживува како меѓународно прашање, а другата како национално, сеедно и двете се и меѓународно и национално прашање, истовремено. Од една страна, повеќекратните социјални исклучувања во некои земји, во кои поклопено се случува и драматично распаѓање на средината, предизвикуваат големи движења на луѓето, од југ кон југ или од југ кон север. Имиграцијата се третира како национално безбедносно прашање и репресивната имагинација во оваа смисла се чини дека нема граници (установи за затварање, депортација, оневозможување на основни услуги, спречување на влез по копнен или воден пат, свесно доведување во ризик на толку многу животи). Медитеранското море станува течна гробница, во која тонат луѓе во потрага по минимално достоинствен живот, гробница која во себе собира луѓе што успеале да побегнат од војна или да ја преживеат другата, сувата гробница Сахара. Од друга страна, во држави со раширени природни ресурси, порастот на произведени стоки во првата деценија од овој милениум доведе до засилување на примарниот сектор (нормално, во ехо на старото колонизаторско разграбување на сировини), односно доведе до екстрактивистички модел на развој, што го засилува внатрешниот колонијализам, со оглед на тоа што селани, домородни луѓе, луѓе од афричко потекло се протерани од нивните земји со цел тие да бидат направени достапни за големите проекти во рударството, хидроелектрична енергија, ископување нафта, индустриска агрикултура и обработка на дрво. Како во време и на историскиот колонијализам, отпорот на тие луѓе се доживува како пречка за напредок, како незнаење и назаденост или дури и инфантилност. Колoнијализмот изгледа и не заврши, воопшто дали и се промени. Треба да се согледа тоа што беше грешка на марксизмот, комплетен фокус на капитализмот и занемарување на маѓепсаната отпорност на колонијализмот во социјалните врски. Во текот на целата западна модерност, постоеле три главни форми на доминација: колонијализам, капитализам и патријархат, независно што соодносот меѓу нив се менувал согласно времето и просторот.

Седма закана: криминализација на општествениот протест

     Последната закана е криминализација на општествените протести. Тешко е да каже дали овие протести ги има сега повеќе од порано. Но бездруго лесно е да се каже дека сè повеќе протестите се криминализираат.  Се работи за два процеси, еден е урбан, друг е рурален, но и двата се пресретнати од истиот авторитарен, потиснувачки одговор. Демократијата е деинституционализирана заради кризата на претставништвото и нејзината близначка криза на институционалната вклученост. Па така, алтернативата што им останува на презрените граѓани е токму протестот. Главната причина често се содржи во ерозијата на социјалните и економските права и следственото уништување на јавните сервиси, посебно немилосрдно поставени во однос на ниските и средно ниските класи, и нови и стари, во урбаните подрачја. Заради економски и финансиски кризи, овие класи молскавично осиромашуваат или во помалку драматични услови, нивните очекувања за пристоен живот стануваат многу пофрустрирачки. Во отсуство на институционален одговор на нивните фрустрации, тие излегуваат на улиците и плоштадите да протестираат.[2]

Другиот процес се однесува на руралните популации, погодени од големите проекти за развој, за кои зборував претходно. Нивниот отпор кон такви проекти, најчесто изразен со блокирање патишта во обид да ги спречат рударските и други корпорации  да влезат на нивна територија и земја, е пресретнат од репресивни мерки, кои често вклучуваат и воена сила.[3] Многу водачи на овие акции се или затворени или дури и убиени од платени војници, што им служат на овие корпорации. А правните основи на затварањето најчесто се однесуваат на анти-терористичкото законодавство, ставено во сила во повеќе земји по директива на Советот за безбедност на ООН после 9/11.

Репресивните акции против овие протести со посебна намера се брутални во руралните средини, во споредба со одговорот во урбаните средини. Во секој случај, нивното спроведување упатува на тоа дека необјавена состојба на исклучок ги намалува правата на граѓаните, независно дали тие се или не се вклучени во протестите. На пример, ова е случај со општото надгледување на движењето и комуникациите.

Овие седум закани имаат значајно влијание врз начинот на кој функционираат институциите, и на кој моќта се дистрибуира. Следејќи го Антонио Грамши, ова влијание во продолжение ќе го објаснам преку тн. четири монструми.

 

 

Четири монструми

 

 

     Во политичката социологија, идејата за монструмите реферира на Антонио Грамши[4], многу добро познат марксист во 20тиот век, од Италија. Тој еднаш има кажано дека живееме во време во кое новото уште не е родено, а старото опстанува со блокирање на новото што треба да се роди. Фатени сме во транзиција, време на накази кои истовремено и ни се познати но и заканувачки кон нас. Накратко, време на монструми. Во продолжение ќе се обидам да идентификувам четири такви монструми.

 

Прв монструм: дронификација на моќта

     Првиот монструм е дронификација на моќта. Војничките дронови се метонимија на една форма на моќта, која е толку силна што дури не треба да се грижи за можната непријателска одмазда. Во својата имагинација воопшто не го носи стресот од пораз, славењето на победа, затоа што сето ова станува компјутерска рутина и не постојат херои туку компјутерски бајтови, кои немаат свои господари. Главната карактеристика на оваа форма на моќта е никогаш да не ги следи истите правила на игра, како противниците. Затоа наместо противници, постојат непријатели. Повикувајќи се на концептите на Шантал Муф, агонистичкиот и демократски конфликт се претавара во антагонистички и деспотски. Дронификацијата на моќта се случува во вообичаената стварност на политиката (не е важно дали се работи за непрогласени состојби на исклучок или необјавени војни), на економијата (преку операциите на нашироко нерегулирани пазари), на медиумите (со концентрација на корпорациски медиуми). Во сите набројани стварности, голем збир популации ги живеат своите животи, драматично погодени од опаките одлуки што ги донесуваат неодговорни и анонимни, крупни чинители.

Друга форма на екстремна моќ е финансискиот капитал, моменталната социјална форма на капитализам. Во многу земји, функционира токму како дрон. Во случајот на Европа, во последните децении, така беше во Грција, Португалија и Шпанија. Од еден до друг ден, долгот се зголемуваше дури 10 или 20 проценти, затоа што непознати луѓе седат на компјутери, шпекулираат за надворешниот долг на тие земји. Ништо не се случува во реалната економија но луѓето се сè посиромашни, а тие што евентуално ја предизвикале оваа ненадејна сиромаштија стануваат побогати.

Втор монструм: паралелни институции

     Вториот монструм се состои во тоа што институциите се навикнати да работат вон-институционално. Ако се следи одблизу дневната политика, може да се увиди дека нашите институции некогаш не работат согласно правилата. Се чини дека од формални позиции на авторитет, може да се спроведува неформална моќ.

Ќе ви дадам примери од две различни земји. Доналд Трамп, во овој момент, спроведува неформална моќ со тоа што заповеда преку Твитер. Па, може ли воопшто да замислите понеформален начин да се користи демократската моќ? Сведочевме откажување на инвестиции од страна на автомобилскиот произведувач Форд, токму заради твитањето на Трамп. Тие како бизнисмени, навистина, мора да бидат попаметни од твитање. Тие знаат дека ќе добијат нешто ако не инвестираат во Мексико. Во секој случај, политичкото одлучување преку Твитер е неформално, истовремено и многу моќно, затоа што токму институцијата претседател на САД твита. Друг пример е претседателот на Филипини, Родриго Дуерте. Тој сака да се ослободи од наводен криминал, воглавно корисници на дрога и трговци со дрога, така што нив ги убива наместо да спроведе политика на судско процесирање. Ова претставува остварување на неформална моќ од страна на претседател на република, кој е демократски избран. Овие два екстремни примери нè упатуваат на тоа дека се воздига една форма на моќ, која ги користи институциите за да дејствува вон-институционално.

Трет монструм: жртвеничко насилство

     Третиот монструм се однесува на жртвеничкото насилство застапено во нашите општества, така што ги жртвуваме најславените вредности од превезот на тоа дека така ги штитиме. Западната модерност повторливо влегува во илузијата дека за да се спаси дел од човештвото, друг дел треба да се уништи. Ова е спасоносно и жртвеничко уништување, во име на потребата за радикално остварување на сите прилики, што ги претполага тоталната моќ. На овој начин оперираше колонијализмот, кој го предизвика геноцидот на домородните народи, односно ги елиминираше под изговорот за гаранција на нивниот спас. Токму вака беше и во периодот на империјалистичките борби, што резултираше со милионски случаи на смрт во текот на двете светски, и други колонијални војни. Така се одвиваше тоа за време на сталинизмот, со гулазите, за време на нацизмот со холокаустот. Денес, во неолиберализмот, тоа се случува со колективно жртвување на политичката периферија во светот, заедно со народните маси.

Четврт монструм: постојана криза

      Последниот монструм е концептот на криза. Од грчкиот корен krinein или „да се одлучи“, зборот‘ ‘crisis’ се случи да биде пресвртен во една повторлива болест: да се биде болен, да се има приликата за лечење, и пак да се оздрави. Кога и да сме во криза, ние прво мора да ја објасниме за да се вратиме на стартната, нормална точка. Независно дали се работи за нашето тело или општество. Што се случува како кризата стане постојана? Живееме во општества кои изминатите 30 години, се во постојана криза. Кога кризата станува постојана, има еден внатрешен и невидлив завој: наместо да се зборува и објаснува, кризата самата објаснува сè. Во општествените науки, велиме дека кризата потфрла да биде зависна варијабла, па станува независна варијабла. Владите кратат плати и пензии заради криза. Се приватизира системот на пензија заради криза. Се приватизира и здравството заради криза. Значи, наместо да биде објаснета, кризата објаснува сè. Единственото нешто што не е во криза во нашето општество, е самата криза. Сè останато се чини дека кризира. Ова води до политика на  огорченост, кога луѓето се вртат едни против други, жртви против жртви, и потчинети против потчинети.

 

Понорна линија

 

     Претходната дијагноза ме наведува на тоа дека ни е потребна епистемолошка интервенција. Потребно ни е поинаков вид на знаење бидејќи модерната наука и модерното право, ги легитимизираат седумте закани, дури им понудуваат и научна и правна основа, а правејќи го тоа и науката и правото се соучесници во воздигањето на монструмите. Под овие услови, дали може правото да биде еманципирачко?[5] Работам подолго време со движењето за употреба на земјата во Бразил[6], како и со домородните народи во Еквадор[7]. Тие ги користат судовите и уставот, со цел да ги бранат своите права. Па, под кои услови правото може да биде еманципирачко? Денес, потешко е да се одговори позитивно на ова прашање од што беше пред 10 години. Тогаш, за мене беше полесно да кажам дека правото може да биде еманципирачко, денес имам многу повеќе дилеми. Во меѓувреме, за да разберам што се случува во светот, ја поместив својата работа од Европа. Така да се каже, се вратив и назад во историјата за да ги проверам корените на проблемите. Мојот заклучок е дека од раната модерност наваму, постои поделба во општествените науки, која останува невидлива за луѓето во Европа. Таа поделба, јас ја нарекувам радикална поделба помеѓу социјалните врски на престолнините, наспроти колонијалните социјални врски. Сè започна многу рано, уште во 16тиот век и до денес продолжува да постои во различни форми, надживувајќи го историскиот колонијализам. Идејата е дека тоа што важи за социјалните престолнички врски, не важи за социјалните колонијалистички врски. Понорна линија е повлечена помеѓу овие две стварности, така што тие стануваат несомерливи. Социјалните врски на престолнините се одвиваат во тензијата помеѓу регулација и еманципација, додека колонијалните врски се одвиваат во тензијата помеѓу насилство и запоседнување. Разликата помеѓу двете страни е во тоа што од престолничката страна може да постојат исклучувања, но не радикални или понорни исклучувања, затоа што исклучените групи и понатаму може да се повикаат на своите права. Тие сè уште го имаат статусот на човечки суштества, па така може да ги побараат и своите човекови права. Од колонијалистичката страна, значи другата страна на линијата, општественото исклучување е радикално или понорно, исклучените групи не може да ги побараат своите права, затоа што понекогаш не се ценат ни како доволно човечки суштества. Ова ќе го објаснам подетално, оти важно е да се разбере дека оваа понорна линија не прекина со крајот на историскиот колонијализам. Во нашите општества, градови и на нашите улици постои разделувачка, понорна линија, што го дели цивилизираниот, престолнички начин на уредување на врските, од оној насилниот, колонијален начин што исто така уредува врски. Ние сме така поделени. И ќе ви дадам примери за тоа.

Работнички права

     Борбата за работнички права е еден начин како народните маси ја пречекорија понорната линија, па зачекорија од колонијална кон метрополитанска земја.[8] Во последните децении, како што спомнав погоре, неолибералниот, глобален капитализам уште води класни војни против можностите за работа со права, работничка правда, колективни договори и синдикално здружување. Ширењето на прекарни работи, кражбата на надница и порастот на труд кој е еднаков на ропство на многу места, покажуваат дека не-понорното експлоатирање на работниците (сосе борбите за регулација/еманципација), и нивното страдање лизгаат кон понорно експлоатирање, изведено во рамката на насилство/поседништво.

Граѓански статус

     Отсекогаш учевме дека граѓанскиот статус е вклученост, затоа што статусот на граѓанин е надоградување на оној на човек. Граѓанинот има права и обврски, оттука граѓанскиот статус има врска со вклучување. Но и понатаму треба да имаме предвид дека голем број луѓе во светот не се сметаат за граѓани. Тие не припаѓаат на ниту едно граѓанство, што им гарантира права и обврски. Теориите во врска со граѓанскиот статус, развиени од западноцентрични модерни теоретичари, се подеднакво колку теории за вклучување (на страната на престолничките социјални врски) толку и теории за исклучување (на другата страна од понорната линија, онаа на колонијалните врски). Јас повикувам на пост-понорно мислење, начин на размислување за граѓанскиот статус од перспектива на тие што не се граѓани; размислување за човековите права од перспектива на оние кои според доминантните политики и идеологии се сметаат за помалку луѓе или воопшто не се сметаат за луѓе; потоа државата на благосостојба и граѓанска заштита од перспектива на оние кои се исфрлени во нецивилното цивилно општество, и тука мислам на пример на мигрантските работници без документи и барателите на азил затворени во установи. Зоните на небивство, не се населени од апстрактни категории, туку од вистински групи на луѓе, во конкретни историски и социјални контексти. На пример, благодарение на храбрите феминистички борби, многу жени денес од престолничката страна на линијата повеќе не се само жртви на дискриминација, немаат понорни субјективитети, туку ја продолжуваат својата борба во рамката регулација/еманципација. Но жените, од друга страна, во рацете на Боко Харам или пак жртвите на фемициди во Мексико, како и жртвите на групни силувања во Индија, сите тие се во зоната на небивство, нивното исклучување е понорно и е поставено во рамката насилство/поседништво. Дополнително, иако не се забележува лесно, жените во нашите општества се присилени да живеат и на двете страни од линијата, во исто време: тие работат во формалните економски сектори како работнички со права (нешто што може да се нарече – престолничка социеталност), но истовремено откако ќе го напуштат работното место, чекорејќи по улиците, користејќи јавен превоз или дури и во просторот на сопствениот дом, може да станат мети на запоседнување и насилство (колонијална социеталност). Па така, жените секојдневно ја преминуваат понорната линија. Да го разгледаме овој случај подетално. Жена работи на одредена позиција каде што правата ѝ се гарантирани, но ако не ја добива истата плата за истиот труд како нејзините машки колеги таа е исклучена. Ова е не-понорно исклучување, исклучување придружено од права. Кога истата оваа жена се враќа дома од работа, може да биде силувана или дури и убиена од нејзиниот сопруг. Оваа жена ја поминала понорната линија, затоа што во последниот случај таа го губи статусот на човечко суштество и не располага со своите права. Во работниот простор, таа располага со своите права, но истите ги губи, кога не е третирана како човечко суштество. Слично, работник со муслиманско или арапско потекло, во некој ресторан, може да биде дискриминиран затоа што неговата плата е пониска од онаа на работниците кои припаѓаат на нацијата. Штом истиот овој работник го напушти своето работно место, неговото движење може да се доживее како сомнително, може дури да биде товарен и за тероризам, и правата не се нешто што може да го спасат од прогон. Истото важи и за млад темен маж во Северна Америка: овој профил, многу често е жртва на полициско насилство. Иако тоа не е само таму случај, истото се случува на пример и во Бразил. Во градот Салвадор де Баја, каде што најголем дел од популацијата е црнечка, во просек четири млади Бразилци со темна кожа се убиени секој ден, од страна на полицијата. Дали тие имаат права? Не, затоа што бојата на нивната кожа ги определува како помалку луѓе. Овие луѓе имаат права кога се на училиште или работно место, но кога ќе ги напуштат овие места се случува да ја поминат понорната линија, и тогаш нивните права не ги штитат ниту минимално.

Понорно пружање отпор

     Теориите што беа развиени во рамки на западноцентричната модерност пропуштија да вклучат голем дел од луѓето што ја населуваат планетата, затоа и голем дел од светската популација не е вистински субјект на човековите права. Спротивно на тоа, тие популации го осветлуваат доминирачкиот дискурс на човековите права. Многу голем број луѓе, денес, не располагаат со права, иако се мета на европскиот дискурс за човековите права. Оттука, понорната линија е отпорна: луѓето што остануваат на другата страна, тие чие исклучување е понорно, не се само исклучени туку се и обесправени, без права.

Правната анализа на правото, упатува на тоа дека треба да се држи внимание на оваа ситуација, бидејќи досегашните развиени теории се нецелосни. Моите пишувања во областа на социологија на правото, на пример, се фокусирани на престолничките социјални форми. На почетокот, не бев толку свесен за тоа како правотооперира во рамки на колонијалните врски, бидејќи тие секогаш се случуваат на некое далечно место, далеку од нашите општества. Но сега, понорната линија се движи од колонијалната географија кон европските општества, проблемот треба конечно да биде соочен и од европските власти и политика. Би требало да размислуваме да ги промениме курикулумите и начинот на разбирање на нештата. Дури можеби и нашите истории.

Новости од другата страна на линијата

     Луѓето од колонијалната социјална страна не се само жртви; тие пружат отпор на понижувањето, дискриминацијата и исклучувањето. Тие трагаат по нови и можни решенија, бидејќи за нив цинизмот не е опција, тие сакаат да преживеат. Тие се денес живи и не се чувствуваат убедени дека и утре ќе биде така, па затоа создаваат средства за преживување. Тие развиваат соработки, економии што се потпираат на селански работници или на домородни работници, женски економии и истоветни умешности и уметности што може да се забележат насекаде. Потценувањето на ова претходно, се случува затоа што не прави смисла во рамки на капиталистичката економија. Тие економии не се такви на кои ги учиме нашите луѓе во бизнис школите, затоа што истиве се базирани на солидарност и реципроцитет, а не на недогледливо трупање на капиталот. Често, луѓето кои се борат на овој начин, развиваат и свои правила. Ова од доле-нагоре право се изнедрува од секојдневниот напор. Немањето пристап до формалните инстанци на традиционалното право, како на пример до адвокати, заради финансискиот терет на тие сервиси, прави овие популации да се здружуваат и создаваат други форми на општествен поредок.

Долги години наназад, кога ја подготвував мојата докторска дисертација на Јел Универзитетот, неколку месеци живеев во фавела во Рио де Женеиро. Мојата теза се однесуваше на правото и поредокот, внатре во диво-запоседнатите населби.[9] Со оглед на тоа што луѓето таму живееја во нелегални простори, немаа ниту право на обраќање до институциите воспоставени со формално право. Па така, имаа создадено свој правен систем. Јас го нареков Pasargada. Оттука се разви и мојот интерес за правниот плурализам. Pasargada е фиктивно име што му го доделив на ова спефицично урбано уредување. Користев фиктивно име, бидејќи во тоа време Бразил живееше под диктатура и идентификувањето на заедницава можеше да ги стави под ризик нејзините луѓе. Тие беа перцепирани како опасни, маргинални популации и со тоа ја имаа “привилегијата“ да бидат мета на репресирачката полиција. И денес, како тогаш, многу нови пракси произлегуваат од другата страна на линијата, но не стигнуваат до нас бидејќи упорно ги игнорираме или ги гледаме низ европска диоптрија, обезвреднувајќи ги. Спротивно на тоа, доколку би ги поместиле овие пракси кон глобалните правни полемики, може да се развие нешто што јас го нарекувам пост-понорно право, односно концепција за правото што прво јасно ја оценува како опасна понорната линија, со цел потоа и да ја надмине. Ако понорната линија не се прогласи како опасна, таа не може и да ниту да се надмине. Пред извесно време, кога се борев за надминување на дискриминацијата на луѓето со темна кожа во Бразил, преку афирмативни акции, многу пријатели левичари ме обвинуваа дека поттикнувам расизам во таа држава. Според нив, Бразил е демократија во која не постои структурен расизам. Ако е така, зошто 75% од младите црнци се сиромашни? Зошто со поцрна кожа се живее посиромашно? Во расно означената демократија, да, постои расизам. За да се адресира структурниот расизам, прво потребно е да се препознае и да се прогласи како опасно неговото постоење. Повторно, за да се надмине понорната линија, прво треба да се прогласи за опасно нејзиното постоење.

Пост-понорно право

     Кога веќе еднаш, понорната линија ќе биде прогласена како опасна, потоа треба да се придвижиме кон поинакава идеја за правото. Не можам екстензивно да ја претставам мојата идеја за тоа, но ќе предложам неколку работи. Во било кој историски развој на нашите општества, треба да го користиме инструментите што веќе ги имаме. Нашето време е време на руини по распадот на двата модели за општествена трансформација: социјална револуција и социјален реформизам. Не може да бараме да се издигнат одново руините. Концептот на руинирани зачетоци е централен во моето мислење и пишување, и за него повеќе може да се прочита во The End of the Cognitive Empire: The Coming of Age of Epistemologies of the South.[10] Руината е истовремено и зачеток или семе, и треба да го согледаме цутот што може да пробие. Како и револуцијата, така и демократијата во последно време се претвара во руина. Сè повеќе и повеќе расправаме за она што го имаме сè помалку и помалку и гледаме дека најважните нешта всушност остануваат вон дофатот на нашата делиберативна сила. За нив одлучува на пример Goldman Sacks, како метонимија на глобалниот финансиски капитал, но не ние. Ако и понатаму продолжи празнењето на нашите демократии, набрзо пред нас ќе се исправи демократската руина, а до неа срушен ќе биде и правниот реформизам. Ако сакаме да се бориме против ова, нужно ќе треба да ги здружиме двата модели за социјална трансформација, што во текот на 20тиот век беа две спротивни опции, односно ќе треба да ја револуционизираме демократијата и да ја демократизираме револуцијата.

 

Пост-понорни теми

 

Јавни добра

Право на јавни добра. Треба да почнеме да мислиме на нештата што не може да се продадат или купат, од космосот до водата. Треба да ги осигураме нештата што се истовремено и заедничко наследство на човечкиот род и гарантори за неговата иднина. И тие нешта не може да бидат предмет на присвојување.

Демократски плурализам

Треба да развиеме право на продлабочен демократски плурализам, како ново конституирачко право, од доле-нагоре. На пример, членот 11 од боливискиот Устав заговара три типа на демократии што треба да се почитуваат од граѓаните: претставничка демократија, партиципативна демократија и комунитарна демократија – демократија базирана на консензус, таква што е застапена помеѓу домородните популации. Во извесен период, овие демократии беа застапени и во Европа, но од 80тите години до денес, се’ повеќе веруваме дека единствената легитимна форма е онаа на либералната демократија, која пак е сведена на гласање на избори еднаш во четири години. Во рамки на партиципативната демократија, на пример, можевме да носиме одлуки на совети на граѓани, а не само да ги избираме носачите на одлуки. Идејата за партиципативно носење на буџетите, на пример, во Европа е копирано од моделите што веќе постојат во Бразил и Латинска Америка. За неколку децении, претставничката демократија може да заврши како руина, ако не е поддржана и од партиципативната демократија.

Плуринационално и интеркултурно право

Потоа, правото на државите треба да стане плуринационално или интеркултурно. Европа сè повеќе станува интеркултурна, а на тоа има две реакции. Првата го негира и се противи на тој факт, нешто што многу почесто може да се забележи. Втората реакција го афирмира овој факт, и отстапува простор на интеркултурноста и плуринационалноста.[11] Џејмс Тули пишуваше за тоа како конституционализмот стана царство на униформноста.[12] Треба да може да постојат различни форми на државно организирање. Зошто да треба секаде, во различни региони, нештата да бидат организирани на ист начин?  Различни начини на управување мора да бидат земени предвид.

Достоинство

Последно, потребно ни е право на достоинство. Заглавени сме со човековите права, но човековите права говорат само еден од јазиците на достоинството што треба да се слушнат.[13] Членот 17 во еквадорскиот устав положува права на мајката Земја. Pacha Mama, со смисла за тоа дека и природата има права. Не можеме да замислиме како природата може да има право, затоа што сме повеќе Картезијанци отколку Спинозисти (како што зборував претходно). Западниот модел на човековите права е заразен со механичка симетрија и поедноставување на врската помеѓу правата и обврските. Правата им се гарантирани само на оние од кои може да се бара обврзаност. Ова објаснува како, според западниот модел на човекови права, природата не може да има права: не може да ѝ се доделат и обврски.[14] Според западно-центричното мислење, природата е природен ресурс, не свето место. Реките и шумите не може да се свети, затоа што ние интерферираме во тие простори. Па така, ние сме против природата, затоа што природата е против нејзина хуманизација. Доминантното европско мислење има врска со Франкфуртстака школа, бидејќи и Адорно и Хоркхајмер претходната поларизација ја прават многу јасна. Како советник при подготовка на членови од еквадорскиот устав, еден друг член од опозицијата ми пристапи и бараше да му потврдам дека домородните луѓе се луди што бараат права за природата, бидејќи природата е објект. Му одговорив дека според европската концепнција на правата, да, веројатно лудо е да се бараат права за објекти, додавајќи дека тоа што тој не го разбира е дека перцпецијата за природата на домордоните луѓе не е евро-центрична. За нив, мајката Земја е жив ентитет што не ни припаѓа нам, туку обратно.[15] Со оглед на тоа што постојат различни концепции за достоинство, зошто сите нив не ги изучуваме на нашите школи за право и општествени науки? Затоа што не им припаѓаат? Глобализацијата отиде доволно далеку со информациските технологии, па дури сега може да разбереме дека овие нови пристапи не се важни затоа што се добри за домородните луѓе, туку затоа што се важни за сите нас на планетата Земја. Концепти како Pacha Mama се добри и за нас, не само за домородните луѓе. Постои сепак некаква причина – зошто 75% од биодиверзитетот во светот опстанува на домородни територии, а не на пример на нашите.

 

 

Заклучок

 

 

     Ако одблизу ги погледнеме овие и слични теми, имаме поширока рамка за правото и знаењето; знаење што се здобива низ борба, од доле-нагоре, како знаење распространето меѓу луѓе. Со цел да се застапува епистемолошкото разногласие во светот, треба да се ангажираме со нешто што го нарекувам екологија на знаења. Концептот на екологија на знаења имплицира дека научното знаење и неакадемското знаење треба да се здружат. Денес, и самиот поминувам половина од времето на универзитет, а друга половина со активистички организации и социјални движења. Тоа го правам затоа што гледам како знаењата што не се дел од академијата, потполно се вклопуваат во моето теоретско пишување, и ми помагаат како што јас им помагам нив. Научното знаење е навистина драгоцено, но и понатаму е само еден вид на знаење. Нецеловито е и треба да бидеме отворени и кон другите видови знаења. Ако тоа го направиме, ќе се омоќиме од раните зачетоци да развиеме алтернативи.

Да се осмелам и против себе на крај да зборувам? Повеќе од 40 години предавам на универзитети, каде што многу често трошиме многу време на едукација на конформисти. Сега, време е да едуцираме компетентни бунтовници.

 

Кон првиот дел од текстот

[1] I develop this topic in my forthcoming book, Boaventura de Sousa Santos, Decolonising the University: The challenge of deep cognitive justice (Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing 2017).

[2] develop this topic in Boaventura de Sousa Santos, ‘Towards a Socio-Legal Theory of Indigna­tion’ in Baxi, Upendra; McCrudden, Christopher; Paliwala, Abdul (eds), Law’s Ethical, Global and Theoretical Contexts. Essays in Honour of William Twining (Cambridge: Cambridge Uni­versity Press 2015), 115–142. See also my book, Boaventura de Sousa Santos, Revueltas de indig­nación y otras conversas (La Paz: oxfam; cides-umsa; Ministerio de Autonomías 2015).

[3] I develop this topic in Boaventura de Sousa Santos and Marilena Chaui, Direitos humanos, democracia e desenvolvimento (São Paulo: Cortez Editora 2013).

[4] Antonio Gramsci, Prison Notebooks (Lawrence & Wishart Ltd 1973), 276 (‘The crisis consists precisely in the fact that the old is dying and the new cannot be born, in this interregnum a great variety of morbid symptoms appear’).

[5] I raise this question and try to answer it in the chapter 9 (‘Can law be emancipatory?’) of my book, Boaventura de Sousa Santos, Toward a New Legal Common Sense. Law, globalization, and emancipation (London: Butterworths 2002) 439–495.

[6] See Boaventura de Sousa Santos and Flávia Carlet ‘The movement of landless rural work­ers in Brazil and their struggles for access to law and justice’ in Marginalized communities and access to justice Yash Ghai and Jill Cottrell (eds), (Abingdon: Routledge 2010) 60–82.

[7] More on this in my co-edited book, Boaventura de Sousa Santos and Agustin Grijalva, Justicia indígena, plurinacionalidad e interculturalidad en Ecuador (Quito: Ediciones Abya Yala and Fundación Rosa Luxemburg 2012).

[8] The emergence of labor rights and of labor law as a protective legality took place in met­ropolitan societies, at the time basically Europe and North America. At that same time, in the colonies, labor law was penal law, the law of slave and forced labor. These two simul­taneous realities were made incommensurable due to the abyssal line separating them. See Boaventura de Sousa Santos (n. 2) 118–135.

[9] More on this in my book Boaventura de Sousa Santos, Toward a New Common Sense: Law, Science and Politics in the Paradigmatic Transition (New York: Routledge 1995), 111–249.

[10] Ruins-seeds are an absent present, both memory and alternative future at one and the same time. They represent all that the social groups acknowledge as conceptions, phi­losophies, and original and authentic practices, which, in spite of having been historically defeated by modern capitalism and colonialism, remain alive in their memory and in the most recondite crevices of their alienated daily lives. These are the sources of their dignity and hope for a post-capitalist and postcolonial future. More on this in Boaventura de Sousa Santos, The End of the Cognitive Empire: The Coming of Age of Epistemologies of the South (New York: Duke University Press, 2018).

[11] See Boaventura de Sousa Santos, Refundación del Estado en América Latina. Perspectivas desde una epistemología del Sur (Lima: Instituto Internacional de Derecho y Sociedad; Programa Democracia y Transformación Global 2010).

[12] See James Tully, ‘The Imperialism of Modern Constitutional Democracy’ in The Paradox of Constitutionalism: Constituent Power and Constitutional Form, Martin Loughlin and Neil Walker (eds). (Oxford: Oxford University Press, 2007), 315–358.

[13] More on this in my book, Boaventura de Sousa Santos, If God Were a Human Rights Activist (Stanford: Stanford University Press 2015).

[14] For the same reason, it is impossible to grant rights to future generations: they have no rights because they have no duties.

[15] Very recently, New Zealand has also granted a legal status of personhood to specific rivers and forests, thus enabling the environment itself to have rights. Unlike Ecuador and Bo­livia, New Zealand’s rights of nature are not embedded in its constitutional law, but rather protect specific natural entities. Native communities in New Zealand were instrumental in creating new legal frameworks that give legal personhood, and thus rights, to land and rivers. As a matter of fact, New Zealand has bestowed legal personhood on the 821-square mile Te Urewara Park, and the Whanganui River, the nation’s third-largest river. This was part of the government’s reparation efforts for the historical injustice at the foundation of New Zealand’s state: colonial conquest of land from native peoples.

Три песни на Јудита Шалго

ПЕСНА / By
ЈУДИТА ШАЛГО

Водно огледало

 

Лицето ми се растегнува

од непријатна смеа до непријатен плач.

Окото ми е туѓинец во домот.

Окото тивко искри,

устата слепо зборува.

Тишина од четирите ѕида на светот.

Уште никој ништо не кажува.

         Купува ли некој

         очи за играчки

         лице за партали

         раце за мотики

         тело за одело?

         Продавам.

П. С. Ако најдете нешто

со кое не знаете што

а никаде не припаѓа

вратете го,

тоа веројатно сум јас.

 

Пат

 

Го губам

шумот на своите чекори

одот на зборовите 

говорот на окото.

Згаснуваат далечините.

Патувам

до изворот на реките

што не потекле.

 

Цвет

 

Ме отвори сонцето

во зората.

Радоста се излеа од мојата крв

за да го обои небото со бесрамната убавина

на утринската вистина.

Не разбирам

зошто тревата ми зборува 

за простување на гревови?

 

 

 

Јудита Шалго (1941-1996) била југословенска писателка и поетеса со унгарско потекло која се смета за исклучително важна фигура во еволуцијата на југословенскиот феминизам и развојот на експерименталната проза и поезија во српската културна престолнина, Нови Сад (кадешто била родена).

Друг поредок е можен: кон интеркултурно право (прв дел)

КУЛТУРА, ПЛОШТАД, ФЕМ 101 / By

Еден од клучните афирмативни поими што Боавентура де Соуза Сантош ги развива (како противречење на монокултурата на западното мислење) е и екологијата на знаења. Според него, овој поим треба да ги опфати сите видови и форми на знаење, распуштајќи ја еднозначната сила на научното знаење. Тука не станува збор за дискредитација. Напротив, Сантош инсистира на дијалошка структура на знаењето кое може да биде и научно, но сообразено со други форми на текстуално, афективно и практично знаење што ќе ја исцртува контрахегемонската линија на нашите политички заедници и позиции. Како методолошки пример или постапка за екологијата на знаења, Сантош упатува токму на феминизмот и феминистичката епистемологија.

Во продолжение, може да го прочитате првиот дел од негов текст објавен во Tilburg Law Review 22 (2017), во кој сумарно ги разложува некои од неговите клучни концепти како најава за утрешниот настан „Мислејќи со Балканот”, организиран од Критичко преиспитување на правото, на кој Сантош ќе одржи предавање заедно со Ијан Чејмберс. Преводот го изработи организаторката на настанот, Вики Младенова.

* * * * *
Вовед

            Тукушто завршив со работа на еден проект финансиски поддржан од European Research Council (ERC) со наслов ALICE, Strange Mirrors, Unsuspected Lessons: Leading Europe to a New Way of Sharing the World Experiences.[1] Целата на истражувањето што го направив беше развивање на нови теоретски и политички парадигми за социјална трансформација. Низ Европа, исто како и на Глобалниот Север во целина, се забележува сентимент на интелектуална и политичка истоштеност. После петвековното нудење решенија за светот, Европа сега се чини неспособна да ги реши сопствените проблеми. Би требало да учи од иксуствата на Глобалниот Југ, но за несреќа, колонијалните предрасуди во Европа сè уште преовладуваат, и тоа до тој степен што самата Европа воопшто не може да увиди дека може да се учи од оностраниот свет. Повторно доаѓаме до истото, Европјаните себе се доживуваат како поразвиени; тие ги решија проблемите со кои другите сè уште се мачат, па оттука се чини дека ништо корисно не останало да се осознае. Ова ја спречува Европа да учи од светот, како восхитувачко поле на новитети, алтернативи и креативност што не се протегаат до нашите универзитети или вестите што ги следиме. Не достигнува дури и до нашите теории, затоа што тие некогаш се како епистемолошко слепило[2], на начин на кој ни дозволуваат по нешто да видиме и нè заслепуваат пред други работи што исто така можат да се видат. Невидените работи може да бидат вредни но за нив немаме соодветни леќи. Мојот интерес го бележи периодот на почетокот на 20-тиот век, кога над Европа висеше огромно општествено прашање. Европа беше сред немири; социјални конфликти, проституција, деликвенција, болест и санитарни проблеми, селски работници протерани од својата земја и мигрирани кон градовите кои, пак, немаа капацитети да ги вдомат. Овој збир проблеми произлезен од првата индустриска револуција почна да се именува како „општествено прашање“ во време во кое не постоеше научно знаење за справување со овој тип на проблеми. На крајот на 19-тиот и почетокот на 20-тиот век, само што се развиваа т.н. општествени науки, кои всушност почнаа да се развиваат во Европа за да ги адресираат претходно споменатите проблеми. Ова е развојниот замав на општествените науки.

Револуција и реформизам

            Знаењето што тогаш се развиваше беше наменето за консолидирање на две основни форми на социјална трансформација. Индустриската револуција се случи околу 1830 година и потоа живеевме со последици од истава, иако вреди да се каже дека тоа беше време на надеж, загледаност во иднината и тоа насреде страв. Ако се сетите, два века пред тоа, Спиноза тврдеше дека нашите животи се придвижени од два базични афекти или емоции: страв и надеж.[3] Според него, треба да постои баланс меѓу нив, бидејќи надежта без страв може да создаде волунтаризам, а понекогаш и катастрофа. Обратно, стравот без надеж нè доведува до парализа, декаденција и веројатно откажување. Во времето после револуцијата, изгледа како надежта да го надвладеа стравот наспроти сите проблеми собрани во гореспомнатото општествено прашање.

Како и да е, политичката агенда, со различни интензитети, содржеше два модели на социјална трансформација: револуција и реформизам. Од самиот почеток, овие два модели беа засебни и го поделија движењето на работничката класа. На едната страна беа револуционерните сили потпрени на научно знаење, односно на марксизмот. Од другата страна беа реформистите кои мислеа дека преку правото и либералната демократија може да се постигне истата цел, како онаа по која посегнува и револуцијата. Идејата беше дека идното општество треба да биде социјалистичко, но постоеја два начини да се стигне до нејзино остварување: раскинување со постоечките институции како во случајот на Руската револуција и второ, повик за забрзан начин на мирна трансформација, со оглед на тоа што преку правните и политичките институции може да се постигне истиот тип на општество. По неуспехот на Германската револуција (1918-21), беше истакната забелешката дека револуцијата е посоодветна за помалку развиени земји каква што е на пример Русија. Така што, поразвиените земји би доживеале помала траума доколку општествената трансформација се случи по пат на реформизам. Сумарно, стануваше збор за овие два модели на социјална трансформација.

Што се случува денес? Се наоѓаме на почетокот на 21-от век и немаме убедлив модел за напредна општествена трансформација: тоа не е ниту револуцијата ниту реформизмот. Од 80-тите години наваму, откога Маргарет Тачер изјави дека едноставно не постои алтернатива, на Европа очигледно ѝ се посреќи да ги управува актуелните општества низ „крајот на историјата“. И покрај тоа што двата модели на општествена трансформација од почетокот на 20-тиот век беа многу различни и ги поларизираа двата табори, сепак имаа нешто заедничко. Кај обата постоеше верба во науката и научното знаење, како комотни средства за решавање на општествените проблеми. Второ, и двата табори се фокусираа на идејата дека општествената трансформација може да се случи со централизирана држава и униформиран правен систем. Па така, едно право – една држава – еден образовен систем, а подоцна и еден здравствен систем или севкупно еден систем на благосостојба.

На почетокот на 21-от век, беше вознемирувачки што и покрај толкаво акумулирано знаење за општествена трансформација стануваше сè потешко да се замисли подобар свет од постоечкиот, и покрај тоа што овој свет се чини очајно фаличен, охрабрувајќи невидено насилство и згрозувачка социјална нееднаквост. На почетокот на 20-от век, вистина, постоеше недостиг на општествено знаење. Сто години подоцна, ние знаеме многу повеќе, но и понатаму, резултатите не се најдобри. Имаме толку многу знаење за нашите општества но се покажува дека ова знаење е бескорисно. Знаењето што го развиваме на универзитетите не ги спречува нашите општества да живеат со широк обем на лажна свест. Само помислете на процесите во кои жртвите се закрвуваат против други жртви, и како потчинетите повторно ги избираат на власт своите владетели.

Погледнете ја Јужна Африка, каде сиромашните луѓе влегуваат во судир со имигрантите од Нигерија, Мозамбик и Зимбабве. Дури и покрај тоа што овие имигранти располагаат со помалку од 1% од богатството во Јужна Африка, и понатаму се жртви на расизам и ксенофобија. Белата популација изнесува вкупно 8.4% од населението и тие располагаат со 86% од богатството во Јужна Африка. Жртви во судир со жртви. На претседателските избори во САД во 2016 година, сиромашните бели работници влегоа во судир со сиромашните латино работници. Во Европа пак, осиромашената средна класа се манипулира со цел да верува дека нејзини непријатели се економските мигранти и бегалците.

Во еден период после Втората светска војна, луѓето беа безмалку засрамени да бидат богати, па плаќаа високи даноци (над 70%) и градеа држави на добросостојби. Денес, според ОКСФАМ, живееме во свет во кој осумте најбогати билионери имаат толку богатство колку што има најсиромашната половина од популацијата на Земјата (околу 3.5 билиони луѓе). Дали ова се чини нормално или е банализација на хоророт, тривилизација на абнормалното?

Никогаш нема да заборавам кога за време на мојот престој на London School of Economics во 80тите, одејќи накај дома, видов двајца или тројца бездомници кои спиеја на Strand и тоа ми создаде несоници. Како е возможно луѓе во толку развиено општество да немаат каде да преспијат? Понекогаш земав апчиња за спиење, судбината на тие луѓе ме правеше анксиозен. Денес, помеѓу мојот дом и мојот кабинет во Медисон, Висконсин, секој ден на улиците среќавам по 20тина, дури 40тина бездомници, и тоа на многу ниски температури. Но сега веќе не земам апчиња за спиење, мислејќи за судбината на тие луѓе. Хоророт е тривијализиран. Се навикнувам на ова, како што прават и многу други луѓе.

Дали знаењето за општеството што го акумулиравме изминатиов век, всушност придонесе кон тоа да бидеме помалку осетливи на социјалната неправда или дури да бидеме и повеќе цинични, односно скептични во врска со можните прилики за борба за подобро општество? Дали треба да развиеме други форми на знаење што ќе ни овозможат да поставиме радикални дијагнози за нашите општества, ќе направат да бидеме подлабоко свесни за социјалното искуство во овоj свет кое се сведува на искуство на страдање и, истовремено, искуство на креативност и новитети, нешто на што често забораваме?

Проектот ALICE се однесува токму на ова. Направивме истражувања во земји надвор од Европа, односно во Еквадор, Боливија, Бразил, Јужна Африка, Индија и Мозамбик. Потоа, добиените резултати ги споредивме со сродна проблематика во Португалија, Шпанија, Велика Британија, Франција и Италија. Сакавме да видиме како може да се разберат различните стварности на различни континенти. Дали можеме да учиме едни од други? Дали може да ги согледаме опасностите или пак можностите? Тоа е еден поинаков дијалог, кој за да биде возможен, имаме потреба од друга форма на знаење. Во продолжение, ќе изложам радикална дијагноза на нашето време.

Седум закани

            Живееме во тешки и неспокојни времиња. Генерално, народните маси и потчинетите социјални групи се соочуваат со седум големи закани во нивните, веќе прекарни животни текови или воопшто нивната човекова несигурност, и било какви изгледи за подобар живот се веќе исцрпени. Овие закани не се доживуваат на ист начин или со ист интензитет на различни места во светот или пак кај различни социјални групи. Различните начини не се нови, но како тие се артикулираат во споредба со други, со оглед на тоа што истовремено се генерира и драматична социјална ранливост, води до цивилизаторска криза на поставените предизвици, кога на нив не се одговора соодветно прогресивно. Оттука, не сите и сечии предизвици се признаваат како кризни. Многу често се третирани како „новото нормално“, произлезено од сè повидливи кризи каква што е на пример финансиската криза, и начинот на кој таа станува постојана или природна.

Прва закана: распаѓање на државата

Првата закана се однесува на распадот на државата. Модерната либерална држава се роди за да служи на интересите на традиционалната буржујска класа. Наспроти тоа, социјалните борби од последните 150 години ја предизвикаа државата организација, со многу противречност и тензија. Од една страна, државата ја осигурува репродукцијата на капиталот со механизми на изобилие, дисциплинирајќи го трудот, гарантирајќи лични права на сопственост, финансирајќи истражувања чии резултати се користени од корпорациите, нефер оданочување, економска дипломатија, воени интервенции итн. Од друга страна, истата таква држава креира нетрговски поединечни врски помеѓу граѓаните одобрувајќи ги успесите од социјалните борби. Оттука доаѓа и создавањето на јавни добра и сервиси, како на пример, јавно здравство и образование, заштита на работни односи и социјална сигурност, минимална плата, итн. Во Европа, комплицираната игра на спротивни интереси се кристализираше во специфична форма на државата, позната како држава на благосостојба, и во политички режим што ја поддржува оваа форма, познат како социјална демократија.

Оваа специфична форма на државна организација прво беше растурена, а сега е реорганизирана. Целта е да се отповика пролиферацијата на нетрговски врски, така што  тие пак ќе бидат преобразени во трговски. Прво, идеолошки се охрабрува предаторска природа на државната акција, како и неефикасност на држвната администрација и посредување во општествените односи. Ако претходно претпоставката беше дека за да се има силно општество неопходно е да се има силна држава, сега неолиберализмот го принудува граѓанското општество да биде силно за да одговори на слабата држава. Државната интервенција, како по ново правило, почнува да се гледа како нелегитимно загрозување на можностите за личен влог и добивка. Понатаму, следува смената од држава базирана на даноци во држава базирана на долгови. Во врска со оданочувањето, државата има активна позиција во рамки на нејзините граници и остварување на суверенитетот. Во случај на задолженост, државата зависи од кредитори и го губи суверениот примат (како што неодамна можевме да видиме преку кризата на „суверениот долг“ на некои европски земји; а од добро познати причини, сега САД ќе ја иземеме од анализа). Преку конзумеристички задолжувања и приватизација на системот за пензија, самите граѓани стануваат директно зависни од тие кредитори, и тоа јасно се гледа во случаи на луѓе со имот кои се постојано под закана за одземање, задолжени студенти, со оглед на тоа што образовниот систем исто така ја бележи промената од финансиска помош во долгови. Трето, се демонизира идејата за колективна одговорност за колективни проблеми, и тоа се заменува со лична вина или грешка во справувањето со лични проблеми. Последно, грижата за човековата сигурност (слобода од страв и задолженост) е заменета со грижа за национална сигурност, при што политиките на добросостојба се заменети со контрола и надзор.

Принципот на државата е предаден во полето на пазарот, со тоа што и понатаму е гарантирана првичната државна функција: да ги организира социјалните односи во и надвор од неа.

Втора закана: празнење на демократијата

Втората закана е празнењето на демократијата. Модерната либерална демократија се однесува на права, претставништво и учество. Имајќи ги предвид овие три премиси, заедно со социјалните борби, демократијата се наоѓа во средиштето на парадоксалната државна организација за која зборував погоре. Всушност, преку борбите за повеќе демократија, државата стана место за освојување, па така се роди тензија меѓу демократијата и капитализмот. Станува збор, во секој случај, за ограничена тензија, затоа што либералната демократија во клучни моменти се приклони на капитализмот, како што драматично сведочи историјата на Европа од изминатиот век. Разликата помеѓу либералната и неолибералната демократија е во тоа што втората е непријателски позиционирана во однос на правичната социјална редистрибуција, односно распределбата на добра што ги фаворизира народните маси. Сепак, преовладува регресивната социјална распределба (акумулација на богатство и експоненцијален раст на социјална нееднаквост). Резултатот на тоа од изминатите триесеттина години е силен удар зададен на корпусот социјални и економски права. Нападот на социо-економските права значи дека метанаративот за општествениот договор е заменет со метанаратив за индивидуален договор. Како што големата моќ и разлики во богатството прават раслојување (а исто така и сплотуваат) помеѓу различните страни во договорот, така помалку силната страна е изложена на милоста на каприциозно посилната страна, и мора да се предаде на нејзините условувања како што може да се забележи и во случајот на земјите од Глобалниот Југ и нивното праеавање на условите на ММФ и Светска банка. Формалното правило за еднаквост на страните е позагрозено од било кога, па преку моќта на ветото се наметнува неформално правило што може да го користат посилните, и со тоа директно да влијаат на животните услови на послабите. Оваа социјална состојба ја нарекувам социјален фашизам и ценам дека сè додека правилата што ги наметнува неолиберализмот ги збунуваат силните и кредибилни контрасили, ќе живееме во општества што се политички демократски но социјално фашистички. Спротивно на историскиот фашизам, сега не е државата таа што е фашистичка; фашистички се формите на социеталност, базирани на нееднаквост и дискриминација – нешто што државата или не го препознава или станува соучесник во тие дејства. Со финансиската криза, беше создадена нова состојба на исклучок чиј репресивен апарат ита не само против опасни терористи и нелегални лица (мигрантски работници без документи), туку и против граѓани потчинети на правото, чии права, плати и пензии стануваат плен на тој апарат.

Трета закана: уништување на природата

Третата закана се однесува на уништувањето на природата. Историски, оваа закана неодамна почна да се препознава како сериозна. Според многумина, сега оваа закана е најсериозната и на најпроширено рамниште се манифестира во светот, а начинот на справување со драматичните климатски промени варира. За првпат во историјата, капиталистичкиот развој сериозно влијае на капацитетот на природата да ги обнови своите витални циклуси, достигнувајќи еколошки граници кои според независни експерти и комисии при ООН се ценат како црвени линии, чие преминување значи дека штетите ќе бидат неповратни, а животот на Земјата под ризик.

Оваа закана ја прикажува противречноста на временските рамки на социјалните акции, кои се чини дека се расцепени помеѓу две темпоралности: темпоралноста на итност и темпоралноста на парадигматска промена; првата повикува на итна акција со оглед на тоа што утре веќе може да биде доцна, а втората повикува на промени во продукцијата и конзумацијата, како и во социјалните врски и односот кон природата што по дефиниција подразбира генерациски напори за успех. Со оглед на тоа што ниту една од овие темпоралности не се совпаѓа со времето во кое доминира демократската политичка акција или изборниот циклус, како и со оглед на тоа дека денес повеќе од било кога неолибералниот исцрпувачки капитализам е алчен по природните ресурси, се чини дека уништувањето на природата се одвива непрекинато, тривијализирано и сведено на јавен цинизам или негирање, односно на псевдо-решенија како во случајот на зелениот капитализам.

Четврта закана: обезвреднување на трудот

Четврата закана е обезвреднување на трудот. Историските борби на работничката класа за работнички права беа еден од главните канали, преку кои народните маси се стекнаа со граѓански статус и на тој начин се вклучија во демократските процеси. Областа на работничките права, можеби најдобро го покажува тензичното канализирање на трите принципи на модерната регулација: држава, пазар и заедница.[4] Најчесто, по социјални немири, државната интервенција е постепено условена, па така индивидуалниот договор помеѓу работникот и работодавачот во рамки на неустроениот пазар, пазар сведен на моќ наспроти труд, беше условен од општествениот договор помеѓу социјалните стратуми регулирани од државата. Силата на трудот се смета за специјална предност, што компромитира важни непазарни компоненти. Заедницата е оставена со задача да го репродуцира трудот, најчесто преку неплатен труд, со дополнително обременување на жени работнички. Регулацијата на пазарот на труд и работничките права се дел од политички процес, кој се одвива на национално ниво и претставува главно јадро на капитализмот предодреден од националност (национално припаѓање), заради што постојат и разлики меѓу државите. Сево ова почна да се менува со неолибералната глобализација, чии главни движечки импулси се насочени кон тоа да го трансформираат трудот во глобален ресурс, истовремено спречувајќи да се оформи унифициран глобален пазар на трудот. Постепено, платениот труд станува стока како и многу други работи, работа во која се прекршени правата или се оневозможени состојбите во кои може да се остварат тие права, стануваат животно искуство на сè повеќе и повеќе работници низ целиот свет. Во овој процес, две главни разлики помеѓу модерните општества сè повеќе се испреплетуваат: разликата помеѓу платен и неплатен труд, и разликата помеѓу работно и слободно време. Како што е спомнато погоре, историски гледано, поголем дел од трудот кој се репродуцира во работна сила е неплатен труд, и најчесто паѓа врз грбот на жените. Денес, (сајбер-) прекаријатот ги замачкува границите помеѓу платен и неплатен труд, во рамки на продуктивноста, односно на претпоставено платениот труд.

Ова замачкување се случува преку: постојан напор околу нешта како праќање CV или Писмо за намера, празно изгубено време на интервјуа, домашно подготвување за задачите на работа, 24 часовна достапност за работодавачот, неплаќање на прекумерна работа, итн. Некои од овие појави се однесуваат на нешто што може да се нарече грабеж на надницата.

 

 

 

[1] Може да се консултира <http://alice.ces.uc.pt/en/> пристапено на 4 јуни 2017.

[2] Го развивам овој концепт во ‘Toward an Epistemology of Blindness: Why the New Forms of “Ceri­monial Adequacy” Neither Regulate Nor Emancipate’, поглавје број 5 од мојата книга, Boaventura de Sousa Santos, Epistemologies of the South: Justice Against Epistemicide (Abingdon: Routledge 2014), 118–135

[3] Повеќе за ова види кај Benedict de Spinoza, On the Improvement of the Understanding/The Ethics/ Correspondence (rhm Elwes tr, 1st edition, Dover Publications 1955), 176 (‘There is no hope unmingled with fear, and no fear unmingled with hope’).

[4] За трите столбови на модерното општествено регулирање види кај Boaventura de Sousa Santos, Toward a New Legal Common Sense: Law, Globalization, and Emancipation (Butterworths 2002), 1–5.

Како е да старееш како геј во Србија

КУЛТУРА, ФЕМ 101 / By

Тој е страстен навивач на српскиот фудбал и вели дека никогаш не пропуштил ниту еден натпревар на репрезентацијата. Најдраги му се ќерката на неговата сестра и нејзиниот тригодишен син.

Радован нема постојана работа и по неколку месеци годишно оди во странство да работи како градежен работник со „сонародниците“.

Сепак, ниту сестрата, ниту нејзината ќерка, ниту сограѓаните ја знаат тајната на Радован – дека е геј.

„Јас сум еден од оние чичковци кои никогаш не се ожениле“, изјави Радован за Би-Би-Си. „Сите во селото по ред се сомневаат, но никој не го изговорил зборот – геј.

Радован е двојно дискриминиран во Србија затоа што е геј во седмата деценија, објаснува Зорица Мршевиќ, родов социолог и адвокатка.

„Додека сте помлади и здрави, некако се борите со стигмата и ограничувањата што ги чувствувате како геј личност. Во староста сè опаѓа, сè е потешко, кругот на пријатели се стеснува и мрежата за поддршка опаѓа“, вели Мршевиќ за Би-Би-Си.

Помалку од три проценти од ЛГБТ+ луѓето во Србија имаат на кого да се потпрат – семејството, партнерите, пријателите – со цел да ги задоволат основните животни потреби за домување, работа и храна, покажува истражувањето на Лабрис, организација за правата на лезбејките.

Последниве години, пораст на сиромаштијата кај најстарите граѓани е забележан и во Србија, а дури 60 отсто од постарите сметаат дека не се еднакви во општеството, се вели во годишниот извештај на комесарот за заштита на еднаквоста.

Иако Србија организираше неколку мирни Паради на гордоста и беше на прагот во 2021 да го донесе Законот за истополови заедници, поверојатно е дека членовите на ЛГБТ+ заедницата кои не живеат во Белград и кои се постари не се откриле пред нивните семејството и пријателите, вели социологот.

„Веројатно никогаш нема да се аутираат, вечно ќе живеат на маргините“, додава Мршевиќ.

За време на пандемијата на корона вирусот, „постарата популација ЛБГТ+ е особено изложена на ризик“, вели Александра Гавриловиќ од Лабрис.

„Геј луѓето се соочуваат со зголемен ризик од осаменост, запоставување, сиромаштија, невработеност и лошо здравје. Како стареат, нивната состојба само се влошува“, додава Гавриловиќ за Би-Би-Си.

 

 

„Која ти се допаѓа?“

 

 

Бројот на Радован го добив од познаник, но под еден услов – никогаш да не го прашам за неговото вистинско име, градот во кој живее или селото од кое потекнува.

Услов е и да разговараме на телефон, но да дадам свој број за да ми се јави од картичка, која ми рекоа дека после тоа ќе биде исклучена. Затоа што на Радован му е многу важно никој да не го открие.

Чув пријатен и насмеан машки глас.

„Би го сменил акцентот, но од селото не се бега, ниту преку јазикот“, се пошегува тој.

На извесен период успеал да избега од селото и да работи во странство, каде, како што вели, го имал првото истополово сексуално искуство.

Пред тоа во младоста неколку пати имал секс со жена, но „тоа не беше водење љубов“, вели. „Бевме млади и еден по еден, нашите пријатели од селото ја губеа невиноста. Потоа си прераскажуваа“, раскажува тој. Брзо сфатил дека девојките не го привлекуваат, но „на почетокот не сфаќал што се случува“. „Сфатив што се слуува на 16-годишна возраст, но тогаш ми беше јасно – морам да смислам алиби“, вели.

Како што додава, било невозможно да излаже дека имал секс со жена бидејќи во неговото село се се дознавало па, решил да собере храброст и да го направи тоа. „Беше жалосно, но признавам, бев среќен што завршив со тоа“, вели тој, со навестување на тага во неговиот глас. „Можев да здивнам, никој повеќе нема да ме прашува – а тебе која ти се допаѓа?“. Последен пат имал врска со жена на 23 години, а првиот пат со маж – три децении подоцна. „Во меѓувреме…една предолга осаменост, што друго“, вели тој.

 

Сите „мирисаат“, никој не спомнува

 

Аутирањето, термин поврзан со ЛБГТ луѓето кои кажуваат пред семејството и пријателите дека се геј, никогаш не било опција за Радован.

„Какво аутирање, не само што сум во плакарот, туку сум и заклучен однатре“.

Во ниту еден момент не помислил да им каже на најблиските, бидејќи сигурен е дека нема да можат да се справат со тоа.

„Не дека не ме сакаат, но тоа е мала средина, не разбираат. Веројатно би се засрамиле од мене, а јас не сакам да си го направам тоа“, вели.

Мајка му починала пред повеќе од една деценија, но неговиот татко сè уште е жив.

„Многу добар човек е, но што би правел со тие информации, мислам дека би се преправал дека не ги разбира“.

Ништо не ѝ кажал ниту на сестра му, иако вели дека се блиски. Посебно е приврзан за нејзината ќерка која извесен период студирала во поголем град и Радован смета дека „таа знае сè и сè и е јасно“.

„Да се разбереме, сите нешто мирисаат, но никој нишро не спомнува“, вели тој.

Хомосексуалците често го поминуваат целиот свој живот во стеги, вели социологот Зорица Мршевиќ.

„Постојано се плашат дека соседството или роднините ќе ги откријат, или евентуално дека тоа ќе се случи на работа. Дури и да се во пар, по правило повеќето се селат, за случајно околината да не ја открие нивната врска, а тоа се случува многу често“, вели таа.

Соседството, вели таа, често е сомничаво во однос на некој кој целиот живот живее сам или, уште повеќе, за двајца средовечни или постари мажи или жени кои живеат заедно долго време.

„Колку и да се трудиме, прашањата постојано доаѓаат и луѓето се често во тесно“, додава Мршевиќ, научната советничка на Институтот за општествени науки и авторка на книгата Истополови семејства.

„Кога газдата ќе дознае дека се две жени или двајца мажи заедно, ги брка, а следниот бара двојно повисока кирија“.

 

Осаменост

 

 

Постарите ЛГБТ+ лица, вели Зорица Мршевиќ, помалку се дружат.

„Како што старееме, нашиот круг на пријатели се намалува, а хомосексуалците генерално имаат помалку пријатели бидејќи српското општество често не ги прифаќа. Ако просечниот стрејт пар има десет пријатели, истополовите парови ќе имаат еден до двајца“, вели таа.

Само неколку пријатели на Радован знаат дека тој е геј.

„Тоа се луѓе со кои почнав да се дружам подоцна во животот. Некои ги запознав на Интернет, а некои ги запознав во странство. Разговорот со нив за е мене сè. Сè“.

Кога е во селото, живее со татко му и му помага на фармата. „Сега е стар, па не може повеќе да работи„. Вели дека не може ни да помисли на ситуација во која би живеел со партнер.„Едноставно тоа не е мој живот, јас тоа нема да го доживеам“.

Според Мршевиќ, луѓето на Балканот масовно живеат во пошироки семејства. „Живееме со чичковци, баби, дедовци и сите тие во многу случаи ја осудуваат хомосексуалноста“, вели таа. „Ако ги немате оние што самите сте ги создале, затоа што не сте можеле да основате семејство, немате пријатели, немате ни правен партнер, бидејќи државата не го препознава“.

Радован обожава деца, но вели дека никогаш не помислил да ги има. „Би морал да се оженам, а тоа би ми било голема мака, барем вака имам малку мир“, вели тој. „Секако дека сега би сакал да не морам на секои неколку месеци да одам да работам во странство, би сакал да имам деца и да ми прават друштво“.

Тој ја избрал осаменоста, „но само затоа што не можев да помислам да лажам некого со кого сум во брак или да го лажам тоа дете“.

Голем дел од ЛГБТ движењето, вели Мршевиќ, произлегло од битката на луѓето за зачувување на родителските права од нивните родители или државата.

„Некои геј луѓе добиле дете на помлада возраст. Но, бидејќи хомосексуалноста беше забранета на овие простори до 1970-тите, бабите и дедовците често се обидуваа да им го одземат детето, мислејќи дека тоа е неморален ангажман, детето да живее со хомосексуалци“, вели таа.

 

 

Умираат сами

 

Токму пандемијата на корона вирусот ја мотивира Вера Куртиќ, ЛГБТ активистка од Ниш, да се обиде преку социјалните мрежи да формира заедница на постари геј луѓе.

„Слушнавме за неколку случаи на смрт на постари геј лица од корона или други болести за време на пандемијата“, изјави Куртиќ за Би-Би-Си. „Бев вознемирена од приказните и околностите под кои умреле – сами и напуштени од сите.“

Затоа Куртиќ на крајот на летото се поврзала со геј луѓе над 45 годишна возраст.

 „Најмногу дојдоа жени што ги познавам и разговаравме за многу различни работи – активизам, но и обичен живот, проблеми. Се надевам дека на групата ќе ѝ се придружат постари жени од маргините, кои немаат геј пријатели, кои не се аутирани и на кои навистина им е потребна помош”, вели таа.

Според Куртиќ, постарите лезбејки се тројно дискриминирани – како жени, лезбејки и постари лица во Србија. „Жените најчесто доаѓаат со чувство дека го разочарале своето семејство“, вели таа.

 „Причината за ова е што не го прифатиле она што им го наметнува патријархатот, а тоа е да имаат сопруг и да станат мајки по секоја цена. Така, постарите лезбејки се главно отфрлени и нивните семејства често се срамат од нив. Понекогаш ги викаат кога треба да се грижат за децата или да помогнат низ дома, но генерално се смета дека тие воопшто не сакале да бидат мајки, а не дека не можеле. „Се обидовме да одржуваме контакт со нив, за да не бидат уште поизолирани и да имаат некого да поразговараат“, вели Куртиќ.

Постарата геј популација има дополнителен проблем во однос на помладите бидејќи често немаат пристап до интернет или не знаат да го користат.

„Интернетот е многу корисна алатка за луѓето кои живеат далеку од големите градови, за да можат полесно да најдат пријатели или партнери“, додава Гавриловиќ.

Радован вели дека поради околностите не живее сам, но се чувствува осамено. „Има кој да ми купи нешто од продавница или аптека бидејќи ова е село, па секогаш има некој. Но, да поразговараш или со некого да споделиш поинтимни работи, тука нема такво нешто“.

Бидејќи нема потомци, решил целиот имот да им го остави на внука му и ќерка ѝ. А заедничкиот стан, кој останал од татко му, го оставил на сестра му. „Не ми треба, бидејќи немам семејство”.

Примерот на Радован не вклучува директна дискриминација, вели Зорица Мршевиќ, но одредени односи покажуваат индиректна дискриминација.

„ЛГБТ+ луѓето често се напаѓани од нивните роднини кои на еден или друг начин им го одземаат имотот, бидејќи немаат директни потомци. Има многу случаи на луѓе кои неправедно ги искористуваат, затоа што често немаат никого” вели таа.

Семејството ја дискриминира често жената, додава Куртиќ, со самиот факт што имотот најчесто се пренесува на машките членови на семејството. „Ако имате брат и сестра, дури и ако сестрата е мажена, заедничкиот имот прво оди кај братот“. „Во ситуации кога жената е сама, никој не ни помислува да дели стан или куќа со неа.

 

Сиромаштија

 

Според истражувањето на Универзитетот во Калифорнија, 22% од членовите на ЛГБТ+ заедницата живеат во сиромаштија. Исто така, поверојатно е дека постарите ЛГБТ+ луѓе ќе доживеат депресија и ќе живеат во сиромаштија отколку нивните стрејт врсници, покажува истражувањето на американската организација Fenway, која се занимава со правата на геј луѓето. Од почетокот на епидемијата на Ковид-19, дури две третини од хомосексуалците немаат средства да задоволат барем една основна животна потреба – храна, домување, егзистенција, работа, според истражувањето на Egal и Loud and queer.

Често се случува луѓето да влезат во седмата деценија, а да имаат десет години стаж, па не можат ниту да сонуваат за пензионирање“, вели таа. Причината е едноставна – често морале да ја менуваат работата бидејќи бегале од хомофобијата.

„Ако сфатат на работа дека не си како другите, тогаш те малтретираат. Би биле принудени да дадете отказ, доколку пред тоа не ви го дадат, за да си го спасите животот и да избегате од срамот. И така натаму“, додава Мршевиќ.

Кога се сами, вели социологот, за многумина парите се голем проблем. „Да имате некој да ви купи нешто или да отидете и да го завршите, многу од тие практични проблеми може да се решат со пари“, вели таа. „Некои од овие тешкотии не се толку големи поединечно, но заедно го отежнуваат животот, ако нема пари да се реши.

Според Вера Куртиќ, лезбејките кои не живеат во големите градови имаат многу поголеми шанси да ја загубат работата.

 „Работодавците често мислат – таа е сингл, нема деца или за кого да се грижи, не ѝ требаат толку пари како на некој што издржува семејство“, вели таа.

Ако останат без работа, лезбејките често се повлекуваат во себе. „Тоа повлекување се зголемува уште повеќе кога ќе достигнат возраст кога сите други околу нив веќе имаат семејства“, објаснува Куртиќ.

„Дури и да сакаат да се дружат, вредностите во Србија се такви што се многу повеќе ориентирани кон семејството и не се смета за нормално жената да се гледа со своите пријатели на пример неколку пати неделно, туку е потребна дома. Така, лезбејките кои немаат деца понекогаш се чувствуваат безвредни. Како општеството да им вели – не си ја исполнивте улогата”.

 

 

Враќање во плакарот

 

 

Постарите хомосексуалци доживуваат посебна дискриминација кога одат во старечки домови во Србија, вели Александра Гавриловиќ од Лабрис. „Кога тамошниот персонал и другите жители ќе дознаат дека се хомосексуалци, тоа е како да се повторува малтретирањето од училиште,“ вели таа.

„За да не им се случи ова, многу од нив мораат да се вратат во плакарот, односно повторно да ја сокријат својата сексуална ориентација, дури и ако животот го живееле отворено како геј луѓе”.

Затоа во многу земји од Западна Европа и Америка, денес постојат домови за стари лица специјално посветени на ЛГБТ+ лицата.

Радован е против старечки домови.

„Не би одел таму“, вели тој. Сè додека е способен за работа, повремено ќе оди во странство. „Ја сакам работата, затоа те замолив да ми го дадеш името Радован“, се пошегува тој.

„Но, нема да си дозволам да паднам на грбот на поширокото семејство, ако тоа се случи, ќе одам во дом. И таму ќе се преправам, како целиот свој живот”, вели тој.

 

 

 

Авторка: Марија Јанковиќ

Извор: ББЦ

Како пандемијата ме лиши од амбиции

МОЕ ТЕЛО, ФЕМ 101 / By

Ја напуштив амбициозноста за да ја бркам просечноста. Ова, неизненадувачки, си дојде како резултат на изминативе две години – две години исполнети со интензивно родителство во пандемија и полно работно време. Сакам „само да постојам, човече“ и нема да дозволам грижи како успех или искачување по корпоративната скала да ми застанат на патот. Новиот сон едноставно гласи: никакви цели, само вајб.

Феноменот на „Големата оставка“ подржан од родителскиот крик што одекнува низ Северна Америка од март 2020 година е доказ дека не сум сама во оваа потрага по нешто надвор од нашите стандардни професионални аспирации. Наспроти неодамнешното инсистирање на Ким Кардашијан дека „на никого не му се работи деновиве“, луѓето никогаш не работеле повеќе за помалку, никогаш не давале толку од себе на сметка на капитализмот за да можат да пофатат барем мал дел од огромното богатство на Кардашијан. Луѓето сакаат да работат – мораме – но многумина од нас повеќе не се подготвени да ја заменат својата благосостојба за шанса да го заграбат американски сон во распаѓање. Гледаме обновен фокус на односите, заедницата и бавниот ритам на животот надвор од целиот тој gaslight-gatekeep-girlboss етос.

2022 година можеби ќе биде годината кога мојата амбиција навистина ќе умре, на што велам: „Биди ми поздравена, кучко“.

Како млада возрасна жена, морав да бидам амбициозна; тоа ми беше единствена шанса да избегам од сиромаштијата. Знаев дека ако сакам сигурност, стабилност и удобност, морав да работам понапорно, да бидам попаметна и да се стремам во најактивна смисла на зборот. (Се одлучив за новинарство, па очигледно не сум била толку фиксирана на парите колку што сум можела да бидам, но сепак). Колку понапорно работев и повисоко целев, толку почесто гледав како далеку помалку способни луѓе одат напред. Поминав низ безброј интервјуа во врска со унапредувања за кои бев повеќе од квалификувана само за да слушнам: „Те сакаме, но…“ Неизбежно завршував да го обучувам нововработениот во работата што јас не ја добив.

Амбицијата станува смешна работа кога е затапена од структурната нееднаквост со која се соочив како обоена жена во редакција. Добива назабена форма, која изгледа како да е дизајнирана да го осакати секој што се надева да ја дофати. Сепак, сè уште се обидував да ја зграпчам, искачувајќи го патот нагоре во различни медиумски компании. Се согласував на „стратешки“ намалувања на платата и унапредувања кои вклучуваа многу повеќе работа без дополнителна плата, со надеж дека амбицијата некако ќе ме ослободи, ќе направи сиот овој стремеж да вреди нешто повеќе од синдромот на карпал тунел и натрупаниот долг на кредитната картичка.

Кога бев бремена со првото дете во раните 30-ти, се сеќавам дека барав статистики за жените во работен однос на моја возраст, само за да паднам во неколкудневен очај кога дознав дека сум опасно блиску до најпрофитабилните години и дека работите потоа одат само надолу. (Според Payscale, кои ги проучуваат платите, жените со диплома го достигнале врвот во заработката на 44-годишна возраст, со просечна плата од 66.700 долари). Помислата дека нема да биде подобро од сега ме исцрпуваше. Поради овој страв, на крајот аплицирав на нови, повисокоплатени работни места само три месеци по породувањето. Имав интервју по телефон додека го доев моето новороденче. Не можев да останам на моето тогашно нископлатено работно место, знаејќи дека сета таа амбиција, сиот тој стремеж ќе го достигне врвот таму, работејќи за компанија која постојано промовираше просечни бели мажи над обоени жени, за највисоката плата до сега, а сепак едвај успевајќи да скрпам крај со крај.

На крајот, навистина добив нова работа со подобра титула и повеќе пари, но мајчинството ми го обнови фокусот и ја изостри мојата идеја за работа. Конечно ја разбрав конечноста на времето и морав да бидам искрена за тоа каде и како сакам да го трошам. Една година подоцна, дадов отказ за да работам фриленс, за да можам да поминувам повеќе време во постоење, бидување личност цело време, наместо помеѓу патувања и праќање е-пошта. Сепак, тој зен пристап не траеше долго; кога забременив со второто дете неколку месеци подоцна, почувствував огромен притисок да најдам друга соодветна работа, да се потпрам на стабилноста.

Но, наскоро ќе почне пандемијата и сè што некогаш сум го сметала за нормално, стабилно или безбедно ќе исчезне. Родителството и работата повеќе не беа одвоени; сè се згрутчи во леплив, непријатен хаос од кој беше невозможно да се избега. Но овој хаос беше, истовремено, разоткривачки; многумина од нас конечно видоа како паѓа маската на сигурноста. Работата продолжи да го става профитот пред луѓето и покрај дотогаш невидената и надвладувачка природа на она што беше пред нас. Од родителите, особено од мајките, се очекуваше да ги задржат и своите работни места и своите улоги како старатели, без да потфрлат во ниту едно од нив. Сликата што остана беше мрачна, но вистинита, барајќи од нас да направиме радикална и јасна проценка за тоа што функционира и пред сè, што не функционира.

До моментот кога чував мало дете и новороденче во карантин, мојата замисла за амбициите беше трајно изменета. Морав да продолжам да работам за да ги одржувам сите сити и живи, и сфатив дека не сакам или не ми треба повеќе од тоа. Повеќе не бев волна да отстапувам ментален или емотивен простор за идејата дека самата работа е патот до нешто повеќе. Работата не беше мојот идентитет или моето семејство; тоа беше средство до одредена цел.

Околу работата постои илузија дека сè она од кое ќе се откажете сега, целото украдено време за превоз, прекувремена работа, проверка на вашата е-пошта по работното време, некако ќе ви донесе слобода и капитал во подоцнежните години. Но, милениумците и gen-Z ја разоткрија фарсата позади „работете напорно сега, уживајте подоцна“ – повеќето од нас ќе работат додека не умрат. Тешко е да ја одржите вашата амбиција пред таа реалност.

Пандемијата ги покажа предизвиците да се биде родител кој работи и ги осветли пукнатините во двата критични простори. Јасно ни покажа како и двата системи нè извисуваат, без разлика дали се работи за недостаток на достапна дневна нега, платено родителско отсуство или флексибилни опции за работа од дома. Ни покажа колку брзо компаниите беа подготвени да ги жртвуваат животите на своите вработени, да ги означат како неопходни без да им ги обезбедат потребните безбедносни мерки и поддршка за да го зачуваат нивното здравје. Пандемијата ги жртвуваше мајките со тоа што принуди милиони жени инстантно да ја напуштат работата за да се носат со огромниот товар што се бара од нив и некако само од нив.

Работата побара од нас да го одржиме нивото на продуктивност и покрај тоа што се справувавме со незамислив страв по здравјето кој секојдневно одземаше животи пред нашите очи. Ни беше кажано да ги сметаме табелите и содржината за подеднакво важни како и обидот да се одржиме себеси и нашите деца во живот. Тешко е да сака човек нешто повеќе од тоа, да се стреми кон повисоко место во таа затруена хиерархија.

Во секој случај, така е за мене.

 

 

Извор: The Cut

Слика: Aisartist

Scroll to Top
Facebook-f Instagram