Facebook-f Instagram

Статија2

Смешно е колку бргу минуваат облаците

КВИР, КУЛТУРА, ФЕМ 101 / By
Текст и слики: Дарко Алексовски

 

Еден. Еден, еден. Еден. Не сакам да глумам. 

Просторот наоколу е мрачен. Еден рефлектор е насочен спрема пулт со листови хартија од каде три униформно облечени фигури почнуваат да читаат. Една „мачка“ се истегнува на парното, десно од групата што чита. На сцената има појачало, микрофони и неколку проѕирни кругови кои висат еден покрај друг. Сенките се преклопуваат. Замижувам со очите за да видам подобро низ трепките. 

Еден, еден. Не сакам ни да гледам други како глумат.

Вовед. Ушите ни се наострени и почнуваме. „Tоа што следи ќе биде изведено во темница, со скромно осветлување и минимална сценографија, а јас нешто ќе глумам,“ вели мачката Елеонора. Ова е приказна за чудовишта, мутанти, неколку тела и неколку гласови во една припитомена машина. Клопчиња волница (што личат на мов) се тркалаат како во безгрижна игра. „Good vibrations“.*

„Мачката Елеонора не е комичен лик“. Таа седи во фотеља, интуитивно си ја врти главата кон десното рамо за да си ги исчисти вибрисите – замислени мустаќи, секако, но не и помалку убедливи. Таа е на терапија, а терапевтот е само ехо што го слушаме преку неколку гласови кои наизменично ги набљудуваат и коментираат однесувањето и приказните на мачката. „Но, зошто мачка?“, прашува Вилдбрух, терапевтот, па продолжува (парафразирам): Дали знаете, драга госпоѓо Гарацо, дека мачките исклучително го отежнуваат биодиверзитетот? Дали вашата работа не ве исполнува? Можеби причината се неразрешените конфликти со вашата мајка?“ Мачката Елеонора згрчено се исправува во фотељата. Зад неа на платното се движат исповеди во видео формат. Трансформација на телото. Вртоглавица. Целата сцена со музиката во позадина всушност потсетува на вртоглавица. 

 

* * *

Неколку дена по премиерата се сретнувам со Јасмина и Грација. Сакам да разговарам за релациите на драмскиот текст со референците и цитатите од Елфриде Јелинек (Elfriede Jelinek), Силвија Федеричи (Silvia Federici) и Пол Б. Пресиадо (Paul B. Preciado), особено за значењето на говорот на Пресиадо за целокупниот перформанс.

Колективот коавторки и изведувачки: Моника Ангелевска, Грација Атанасовска, Јасмина Василева, Вероника Камчевска и Катерина Шекутковска на овој перформанс работеле изминатите четири месеци – процес кој вклучувал многу повеќе од само работа со текстот. Тие ме упатуваат низ креативните одлуки кои вклучувале работа на групна динамика, работилници за психодрама и отелотворување (англ. embodiment) на движења на мачка, разговори, проби и читање.

Перформансот кој го изведуваат е само резултат, но не и крајната цел на процесот. „Ова што го гледа публиката е мал, спакуван дел од многу материјали, сцени и линии со кои времетраењето на перформансот може да се продолжи за уште три саати“, вели Јасмина. За колективот процесот низ кој поминале им понудил „нови начини за рефлексија и фидбек, нови вештини, поинакви толкувања и читања на текстовите“. Важен аспект во структурата на перформансот е „соматека“ (somatheque), термин кој Пресиадо го предлага за „разбирање на телото како жива политичка архива“ (Пресиадо, 2014: 27) низ која протекуваат материи кои оваа архива ја прават дел од еден поширок политички и економски режим. „Идејата со ликот на Елеонора беше да не се психологозира или есенцијализира; да не се толкува нејзиното однесување, туку да се прифати како такво. Важно ни беше во перформансот да имаме емпатија спрема ликот и текстот,“ објаснува Грација. 

„Во перформансот вклучивме делови од целиот истражувачки процес, пробите, работилниците, дискусиите. Тука имаме само неколку елементи кои знаевме дека во текот на претставата ќе се трансформираат од едно во друго, па во трето, па работевме да најдеме заедничка линија на сите овие трансформации,“ велат Јасмина и Грација. Трансформацијата во перформансот не е само мотив од монодрамата, туку и процес низ кој поминале коавторките: „Алхемијата и еуфоријата пред и за време на изведбата нè насочуваат како да бидеме ранливи, но истовремено и да стигнеме до позиција на моќ од која ќе можеме да го изведуваме перформансот“. 

Изборот една монодрама да се постави со мноштво коавторски гласови и одбрани цитати за дискурзивна поддршка е повеќеслоен. Перформансот тргнува од интересот за телесна трансформација, но со воведување на Пресиадо (чиј текст случајно, но сосема соодветно е насловен „Дали чудовиштето може да зборува?“), перформансот го проширува својот интерес за да ја вклучи и идентитетската трансформација. Елеонора не е само мачка во својата телесност, туку и нов идентитет во создавање кој го откриваме преку внатрешниот монолог, начинот на кој размислува за себе и својата позиција во психоаналитичките сесии, за својата мајка, за нејзината работа и нејзиниот сегашен светоглед. Пресиадо пишува за телото во транзиција како мистериозно и егзотично место кое колонизаторот (психоанализата) се обидува да го освои; егзотична дивина која треба да се скроти или пејзаж кој треба да се врами во веќе предодредени граници. Коавторките посочуваат дека и „мултиплицирањето на гласови и тела во перформансот може да се толкува од квир аспект“. Оттука и одлуката извадоците од текстот на Пресиадо да се отстапат за читање и изведување од страна на публиката. Шест листови хартија со извадоци од неговиот текст се поставени по случаен редослед под седиштата во публиката. Гледачите кои ќе се најдат на овие места имаат можност да ги прочитаат текстовите на глас пред сите останати. Со вакво ослободување на гласот преку повеќе случајно избрани гласови, се избегнува монолитната позиција на моќ од која постои опасност гласот на Пресиадо – транс-маж и родово небинарно лице – да биде „преземен“ од само едно лице кое е со различен (цис-родов) идентитет.

Впрочем, целата монодрама може да се протолкува како приказна за квир трансформација. Елеонора се трансформира во мачка како радикалност со која терапевтот не може да се носи. Приказната се фокусира на идентитет кој бара излез надвор од научните и моралните категории. Но, навистина, зошто баш мачка? Вилдбрух во монодрамата не доаѓа до заклучок. Тој едноставно излегува од приказната без одговор на ова прашање и со повик до Елеонора да го контактира по потреба (Елеонора, секако, никогаш повеќе не го контактира). Во тоа се одразува неможноста на Вилдбрух да се носи со една ваква непозната радикалност, од аспектот дека трансформацијата на Елеонора не може да ја патологизира и прогласи за неприродна, бидејќи рамките во кои тој е научен да работи, со пасивни објекти за набљудување, тука едноставно не функционираат. Пресиадо во своето предавање пред 3500 психоналитичари во Париз, во 2019 година, зборува за потребата да се најде излез од епистемологијата на бинарноста која ја произведуваат медицинските и политичките дискурси од крајот на 18-ти век преку „естетиката на анатомска разлика“ (Пресиадо, 2021: 68). Тој вели: „го учев јазикот на филозофите, психоаналитичарите и социолозите, на докторите, историчарите, архитектите и биолозите. Кога треба да научите, учите; кога имате потреба да најдете излез, тогаш учите беспоштедно!“ (Пресиадо, 2021: 31). Единствен начин да се деконструира веќе постоечката парадигма заедно со дискурсите кои го произведуваат јазикот на „нормалноста“ – родовото изразување исклучиво како бинарност, природното наспроти неприродното, итн – е да се научи јазикот на овие дискурси и да се искористи тоа знаење за да се соголат како сурови и крајно ограничени. Во случајот со Елеонора (веќе трансформирана во мачка), таа не е онаа која не може да се носи со сопствената стварност и идентитет, туку терапевтот е тој кој се повлекува од ситуацијата во која неговиот режим е разоткриен како дисфункционален, површен, неемпатичен, застарен.

Тоа што највеќе ме интересираше при анализата на овој перформанс и монодрамата како негова основа е истражувањето на постоечкиот епистемолошки апарат и потенцијалот јазикот да го продуцира патологизирањето на различноста како „ненормална“ и „неприродна“, само затоа што таа не влегува во хетеро-патријархалната, бинарна и репродуктивна логика. Јазикот истовремено има потенцијал да го создаде и отпорот спрема ова патологизирање. Во еден момент дознаваме што Елеонора мисли за „моќта на јазикот кој создава слики, или ја гради стварноста“, за што Вилдбрух скептично смета дека е само интересен филозофски начин на размислување. Елеонора за него е само уште еден психоаналитички објект, но за нас, публиката, таа е субјект кој го следиме и разбираме во својата транформација. Во перформансот нејзините идентитети ги доживуваме на три различни нивоа: првиот е гестикулативен, кој во голем дел е изграден преку физички импровизации; вториот е психолошки, кој преку внатрешниот монолог прецизно го води разговорот со терапевтот; и третиот е видео-исповед на идентитетот на Елеонора пред процесот на трансформација. Две од изведувачките наизменично го конструираат гласот на Вилдбрух како далечно ехо на режимот од кој Елеонора пробува да најде излез. Елеонора наоѓа и буквален излез кон крајот на драмата кога ја следиме како се шмугнува (и нè зема со себе) низ вратичката за мачки, што од собата води во градината. 

„Смешно е колку бргу минуваат облаците“. Крај на перформансот. Со Грација и Јасмина разговараме за овој наивен и игрив поглед на светот, како на некој кој првпат погледнува кон небото и гледа облаци. Елеонора во својата трансформација решава да го гледа светот одново и со поинаков поглед. „Затоа и видео проекцијата преку транспарентните кругови се прекршува и проектира на плафонот како поглед на светот од нејзина перспектива – поглед нагоре,“ додаваат коавторките.

На ова јас би додал дека ако иднината значи замислување феминистички утопии, конструкции на идентитети преку валкање во градина полна со диви цвеќиња и клопчиња волница, тркалање низ месечева светлина и поглед кон облаци кои минуваат бргу, тогаш тоа е иднина која вреди да се испроба.

 

 

* Сите цитати се преземени од „Мачката Елеонора“ (Die Katze Eleonore на Caren Jeß во превод на Катерина Шекутковска) доколку не е поинаку наведено. 

Премиера на перформансот развиен во рамки на платформата за изведувачки уметности на Тиииит! Инк. –  ИСПРОБУВАЊЕ ФЕМИНИСТИЧКИ ИДИНИНИ 2.0

 

 

Референци:

Jelinek, Elfriede (1983) “I want to be shallow.” In Theater Heute Jahrbuch, 102. Berlin: Der Theaterverlag.

Preciado, Paul B.; Wynne, Frank (2021) Can the Monster Speak?. London: Fitzcarraldo Editions.

Preciado, B. (2014) “The Phantom Limb: Carol Rama and the History of Art.” In The Passion According to Carol Rama, 27. Barcelona: Museu d’Art Contemporani de Barcelona.

Јес, Карен (2023) Мачката Елеонора. Скопје: Илика ДОО.

Тиииит! Инк. Премиера: Мачката Елеонора. Пристапено на 1 декември, 2023. https://tiiiitinc.com/femoar/prikaz/202/premiera-machkata-eleonora



Егзотичниот Исток во Лондон

КУЛТУРА, ФЕМ 101 / By
фотографии на Ана Јакимска

 

Кога се доселив во Лондон, си мислев, имам среќа што преку улица од студентскиот дом каде што ми беше доделена соба за претстојната година има мало турско гранапче. Набрзо дознав дека вакви гранапчиња има доволно во сите населби низ она што се нарекува „Поширок Лондон“, или сѐ што не е центар. Но, во тие први денови во Њу Крос, кога сѐ уште не можев да се навикнам на раното заоѓање на есенското сонце, гранапчето на Ондер беше мојата точка на препознавање во градот во којшто немав никакви спомени. Лондон ми изгледаше како град кој волшебно се создава пред мене при секое излегување од подземното метро.

Едно доцно попладне во декември, кога топлото светло од божиќните украси на главните улици му се спротивставуваше на мракот што паѓаше уште пред ручек, на пат накај дома, свратив во гранапчето на Ондер. Се поздравивме чаршиски и со корпата за пазарување се изгубив зад рафтовите полни со познати вкусови. Се обидував да дофатам една тегла со мармалад кога ме удри силен лондонски акцент од влезот на гранапчето.

„Здраво, шефе, што ќе ми препорачаш за брза вечера? Доста ми е од британската пржена храна, си реков да пробам нешто егзотично.“

Според разговорот, звучеше дека ова не му е прво доаѓање во продавницата. Ја ставив кошницата на пултот, свесна за неговиот љубопитен поглед кон „егзотичните“ производи за кои толку отворено сакаше да ни даде до знаење дека не ги познава.

Има нешто во големите западни култури што прави да им е удобно во нивната точка на гледање на светот дури и кога се надвор од познатото, си помислив. Дури и подготвеноста за експериментирање со културата на Другиот, како во случајот со младиот Англичанец љубопитен за „ориентална“ храна во Њу Крос, не беше ништо повеќе од потврда на удобноста на идејата за културна супериорност што во овој случај тој, како претставник на Западот, ја покажуваше кон нас од Истокот. Почувствував дека тоа што ги знаев производите што за Англичанецот беа непознати ме направи и мене дел од експонатите во таа етничка изложба што се создаде со неговиот влез во гранапчето.

Зборувајќи за основите на културниот империјализам, Едвард Саид го критикува создавањето на концептот на Ориентот во западната мисла на осумнаесеттиот век, предупредувајќи на опасноста од постоењето на идејата за супериорна и инфериорна култура (1994). Да можев да размислувам академски на крајот на тој долг декемвриски ден, сигурно ќе го препознаев своето искуство во зборовите на Саид и тоа ќе ме возбудеше да тргнам во некакво идно докажување на мојата културна посебност наспроти големината на Лондон. Идно, зашто во тој момент почувствував само желба да го напуштам тој простор што е можно побрзо и да се спасам од позицијата на „набљудувана“.

Поминувајќи покрај еден зашумен двор на патот накај дома, низ ветрот ме удри познат силен мирис. Застанав да ја побарам лисицата со поглед, додека не ја здогледав како ме гледа скриена зад една грмушка. Во Скопје нема улични лисици и до скоро воопшто не го познавав овој мирис. И покрај студот, останав тука неколку секунди. Ова беше мојата победа над погледот на локалецот во гранапчето кој ме дефинираше како апсолутен странец. Без разлика на неговото убедување, јас имав научено како да ги читам тајните кодови на овој град. Кога отклучив и влегов дома таа вечер, по првпат се почувствував удобно во Лондон.



Средношколките и активизмот

ПЛОШТАД, ФЕМ 101 / By

Mојата вклученост во активизмот ми придонела многу. Таа вклученост ја дефинирам како волонтирање и употреба на моето време за помагање на различни луѓе и организации во нивната работа, дали преку превод, водење на сесии или работилници, креирање на средношколски клубови, пишување статии, поезија, правење фанзини и слично.

Активизмот ме насочува кон каузи и тематики кои лично ме засегаат како правата на жените, правата на ЛГБТ+ заедницата и екологијата, и информирањето за тие прашања и делувањето во тоа поле ми дава некоја цел во животот надвор од единствено личното задоволство. Активизмот ми овозможи да се чувствувам како да правам нешто добро за светот, ми даде сталоженост и покрај еко-анксиозноста и вознемиреноста, знаејќи колку проблеми и форми на угнетување сè уште постојат во светот и се вградени во сите наши општества.

Долг дел од мојот живот сум се чувствувала отуѓена од моите врсници. Волонтирањето ми овозможи да се сретнам со други кои ги споделуваат моите ставови и кои би работеле заедно со мене кон некоја заедничка цел. Ова особено ми помогна да чувствувам солидарност со други девојки, многумина од кои покажуваат големо разбирање и образованост за теми кои ме интересираат и имале проблеми кои и јас сум ги имала како волонтерка или организаторка на некоја иницијатива или лидерка на некоја група. Тоа што прво стекнав пријателки и пријатели во сфера за која имам многу страст, а второ што воопшто се запознав со група на луѓе кои ме разбираат на начин на кој малку луѓе можат, е моќно искуство за мене, па верувам дека може да биде и за другите девојки.

 

Зошто е важно средношколките да се ангажираат активистички?

Девојките често се исмевани поради нивните интереси, особено ако овие интереси се женствени или „вообичаени“. Размислете колку често романсата како жанр (најчитана првично од жени, а сега и од помлади девојки) се смета како предраматична, смешна и површна, „cheesy“ или „cringe“, долгите женски телефонски разговори како преполни со драми и озборувања, или облеката на помладите девојки како незгодна и несоодветна. Размислете колку пати првото прашање што им се поставува на девојките е дали имаат момче, а ако кажат дека немаат, се среќаваат со репликата „имаш уште време“. Истите луѓе кои го поставуваат ова прашање, често мислат дека бркањето на момчиња е површно, драматично и губење на време.

Учени сме дека е важно да сме што е можно послаби, поголи, нашминкани и пожелни за мажите. Истовремено, треба да сме скромни и несексуални за да бидеме сфатени сериозно ако сакаме кариера или сериозна врска. Овие стереотипи и многу други предизвикуваат девојчињата да мора да исполнуваат недостижни идеали за да се чувствуваат вреднувани од општеството, со мал простор за отстапки.

Како помлада мислев дека морам да завземам некоја страна, да бидам женствена и прилагодена или пак бинтовничка и „не како другите женски“. Имаше периоди кога се гордеев што не бев „типична женска“, како да беше нешто лошо да се биде девојка. Критичното размислување кое го изгради активистичкото учество кај мене ми помогна да ги анализирам корените на овој проблем со идентитетот и да се пронајдам себе без да се наклонувам на застарени стандарди и стереотипи.

Девојките преку вклучување во социјалниот и политичкиот живот можат да претставуваат клучни двигатели на промени поврзани со нештата кои им се важни ним – со самото тоа учество би се бореле и против горенаведените стереотипи и предрасуди. Колку повеќе млади девојки се заинтересираат за некоја кауза и се вклучат во залагањето за истата преку активистички акции, толку повеќе ќе се противречат на стандардите и нормите кои ги угнетуваат. Освен тоа, оваа видливост би им ја обезбедила на девојките самодовербата потребна за да се залагаат за темите кои ги засегаат најмногу. Младите активистки можат да се примери (рол-модели), кои ќе ги охрабрат и инспирираат девојките околу нив.

Голем број на проблеми во светот, особено социјални и политички, биле адресирани и, до некој степен, решени благодарение на граѓанскиот активизам и притисокот кој тој го врши со цел да се постигне некоја промена. Вообичаено, целите на активистите се да предизвикаат некоја промена во политиките на државата или пак да влијаат врз граѓаните за да предизвикаат некои промени во нивните навики и однос. За младите средношколки активистки целта би била охрабрувањето и емпанципацијата на девојките како и борењето против патријархалните и општествените норми кои го предизвикуваат нивниот негативен третман од страна на општеството.

Кои се придобивките?

Верувам дека девојките треба активистички да се ангажираат затоа што вклучувањето во активизмот носи објективни придобивки за младите девојки. Истото се потврдува во едно истражување (Burnout and Belonging: How the Costs and Benefits of Youth Activism Affect Youth Health and Wellbeing), каде беа прикажани негативите и позитивите од актвистичкото ангажирање на младите, а тоа ги вклучува младите девојки.

Според истражувањето, вклученоста во организирањето против образовните нееднаквости може да ги ориентира некои млади повеќе кон училиштата, правејќи ги попосветени на нивното образование и да ги поттикне нивните аспирации за високо образование. Изборот на смер на некои поранешни младински организатори исто така бил под големо влијание од нивните искуства со активизмот.

Покрај ова, се смета дека младите учат како резултат на учеството во активизам. Ова го вклучува граѓанско знаење, односно поголемо разбирање за тоа како се случуваат промените и како функционираат различни институции, но и животните вештини, вклучувајќи комуникациски вештини, вештини за управување со времето, планирање и лидерство. Политичкото образование кое се стекнува во активистичките простори ги усовршува и вештините поврзани со анализирање на општествените и политичките проблеми.

Девојките, повеќе од било која општествена група, не се сфатени сериозно кога доаѓа до нивните страсти, интереси и апирации и затоа треба да се ангажираат во активности кои ќе им помогнат да се истакнат во општеството. Интерперсонални (социјалните) вештини се клучни за девојките да можат да ги убедат луѓето во нивната вредност, а овие вештини според горенаведеното истражување се стекнуваат со учеството во активизмот.

За кој било да може да е добар лидер, мора да знае како да работи во група и да насочува луѓе во различни позиции кон заедничка цел. Ова е прилично важно за девојките, имајки предвид дека жените се недоволно претставени во позиции на моќ. Ова е исто така важно за девојките кои сакаат да се претприемачки или манаџерки на бизнис, координаторки на проект или други позиции кои не се типични за жените.

Земено во целина, учествувањето во младинскиот активизам може да доведе до последователни и трајни придобивки за девојките, како и за нивните заедници.

За крај

Активизмот историски се користел од угнетените и маргинализираните групи за да се борат за своите права, и затоа тој е нивна историја. Верувам дека ние девојките треба да го гледаме активизмот како наше наследство, оставено нам од жени кои се бореле, а понекогаш и загинувале, за нашето право на подобар живот. Лично, таа нивна жртва ја почитувам со продолжување на борбата против неправдата. Ова е причината зошто јас толку силно се идентификувам со активизмот и ќе продолжам да го правам тоа. Ова е и причината зошто ја пишувам оваа статија.

Јас и многу други девојки во мојата позиција имаме почнато самоиницијативно, но сите ние сме биле инспирирани од некаде. Зад мене стоеле ментори, а понекогаш се чувствувам дека стојат историски ликови кои се залагале за истите работи за кои и јас се залагам денес. Ваква поддршка им треба на младите најмногу, особено во формативните години. Така што, сакам да ве поттикнам возрасните кои ја читате оваа статија да oбрнете внимание на младите девојки на кои им е потребна поддршка или водство, да ги охрабрите и да ги насочите кон ресурси кои би им помогнале.

 

 

 

 

 

 

 

 

Извори:

https://www.bmartin.cc/pubs/07Anderson.html

https://www.givinggreen.earth/us-policy-change-research/activism%3A-overview#

https://www.ccyp-ccpj.org/post/why-representation-matters

https://bookstr.com/article/the-romance-novel-gen-z-and-social-media/

https://en.wikipedia.org/wiki/Activism

https://www.annafreud.org/on-my-mind/self-care/activism

https://www.mdpi.com/2673-995X/3/1/9 (Burnout and Belonging: How the Costs and Benefits of Youth Activism Affect Youth Health and Wellbeing)

https://features.unicef.org/teen-girl-activist/#Introduction-tJiPnMSDCb

https://www.goodgoodgood.co/articles/teen-activists

https://wordsrated.com/romance-novel-sales-statistics/

Живееме во невидлива дијаспора

КУЛТУРА, МОЕ ТЕЛО, ФЕМ 101 / By

Доаѓам од подрачјето на книжевноста (и книжевната наука), којашто движејќи се отаде границите на чисто уметничката зададеност, сè повеќе прераснува во (интер)дискурзивен прашалник, што дрско и упорно ги насочува своите (родово изострени) „стрели“ – предизвикот, критиката, отровот, еротизмот – со кои ја ремети патријархалната удобност и нарцистичката зачмаеност во моќта.

Во оваа прилика ќе пишувам за жените и егзилот како креативен предизвик. Во времето кое го живееме, не можеме да ја избегнеме егзилијарноста, било како искуствена матрица, било како егзистенцијален императив, зададен во нашата родова премиса како жени.

Во својата поетска збирка „Honey Laso“ (што ја приопштив на македонски јазик во 2011 г), поетесата Ронит Бергман од Израел, која последните децении живее во Македонија, ќе изјави „I’m an artist wanna be, the mother of the poems I write, but they all have different fathers“. Многу ми се допадна оваа луцидна поетичка досетка дека, како поетеса, уметница и авторка, Ронит е мајката на своите песни, додека во исто време тие (песни) имаат „вишок“ (различни) татковци или, просто, повеќе татковци. Можеби сосема несвесно, Р. Бергман прегнантно ја искажува формулата и на севкупната егзилијарна литература. Имено, дека сите текстови настанати во егзил (значи, не само уметничките, туку и  есеистичките текстови), навистина, имаат по една мајка, ама, воедно имаат и повеќе „свои” татковци. При тоа, под метафората „татковци“ предлагам да препознаеме повеќе нешта, како: татковината, јазикот, културата од која произлегуваат самите авторки и автори, и слично.

Прашањето на егзилот претставува не само академско прашање или помоден термин за луѓето кои примарно живеат или чие примарно потекло е од таканаречените дијаспорични култури. Тоа се оние култури, обременети со цела низа историски, политички, економски, воено предизвикани проблеми, поради кои луѓето се принудени да се отселат и да ги напуштат. Пример за таквите колективни дијаспори и дијаспорични култури се Балканот, а исто така и Средниот исток, како сеизмички активни, историски несигурни подрачја, каде што нечија (индивидуална) успешност се одмерувала според тоа, дали одреден интелектуалец, автор, граѓанин  успеал да се оттргне, отсели во својата матична култура. Затоа ми се чини многу интересна биографската досетка во книгата на Гордана Захаријевиќ, „Станување жена“ (Белград, 2010), на чија корица буквално стои запишано дека “авторката е родена во Белград, каде што има намера и да остане“. Тоа го гледам за првпат запишано како дел од животописот и, без оглед на тоа што Захаријевиќ не е писателка, туку научник, ми се допаѓа оваа очигледно самосвесна, остра забелешка.

Дијаспоричната култура, каде дилемата на егзилот е од примарно, егзистенцијално, искуствено значење и карактер, претставува еден вид на стигма или тетоважа со која луѓето се раѓаат – како со трансгенерациско наследство.

Егзилот е поим со широк, богато интерпретативен потенцијал и сега би сакала да упатам на примордијалното или изворното поимање на егзилот кај неодамна починатиот поет Махмуд Дарвиш кој како Палестинец, целиот свој живот го помина во егзил. Дарвиш стана лауреат на Струшките вечери на поезијата во 2007 година, и по тој повод во Струга беше одржан инспиративен симпозиум, „Без прогонство, кој сум Јас?“ (тема преземена од неговата истоимена песна). Иако самиот Дарвиш потекнува од една цивилизација и култура каде што исламот е доминантна религиска струја, тој зборува за христијанското, односно, теолошкото поимање на егзилот, во кое егзилот се толкува од аспект на примордијалното прогонство од рајот. Станува збор за прочуениот мит за Адам и Ева (а, за нас овде, не е помалку важно, дека токму Ева како жена, правејќи го престапот кој не смеела да го направи е главниот виновник за прогонувањето на луѓето од рајот). Во својот поранешен текст „Танцот на Ерос и Танатос“, овој чин го нареков епистемолошки престап, затоа што Библијата вели, дека Ева пробала од „дрвото на знаењето“, при што, со самото тоа што го спознала и Адам дополнително е направен уште еден, овојпат, еротски престап.

Денес би се занимавала со ова предизвикувачко толкување на егзилот, извлечено од теолошкиот аспект бидејќи тоа е многу пошироко од политичкото толкување на егзилот, доминантно пред некои шеесетина години наназад. Имено, од теолошки аспект, егзилот повеќе не се сфаќа како поединечна судбина на несреќните, таканаречени дијаспорични култури или поединци, туку како универзална прекондиција на нашето човечко постоење. Сите ние, од самото свое раѓање, сме секогаш веќе прогонети како (човечки) род. Кога ќе се каже прогонети, според толкувањето на Дарвиш, се подразбира прогонети од бесмртноста во смртност. Значи, од вечност во ефемерност. Ефемерноста на човековото постоење, на биолошкото човечко постоење и живот. Сите сме априори во егзил. Со тој пресврт, егзилијалноста е претворена во еден вид онтолошка, антрополошка, егзистенцијална зададеност и пре-кондиција, прекондиционираност. Егзилот означува првобитна дислокација од примордијалниот дом, кој некогаш бил на небото, небесен, екстратерестријален. Егзилот е самиот наш пад во иманентната трагика на нашата егзистенција како временски ограничени битија. Затоа егзилот е обоен со болката на минливоста и свесноста дека сме темпорално одредени битија.

Сега можете да ме прекинете за да ми го поставите прашањето: А зошто да зборуваме за оваа примордијална егзилијарна драма во феминистички зборник?

Своевремено, Рада Ивековиќ искажа мошне инспиративен став, дека мигрантите, односно луѓето во прогонство, се всушност природни, конструктивни сојузници на феминистичкиот став, мислење и однесување. Вообичаено, писателите и, воопшто, уметниците во егзил – своето искуство напрогонетост го сметаат за привремена состојба, од која на крајот сакаат да се ослободат, исто онака, како што претходно, сакале да се ослободат од своето потекло. Кај Дарвиш, меѓутоа, гледаме сосема поинаков пристап, каде што егзилијарноста станува главна сигнатура (на неговиот) на авторскиот идентитет, но и на самиот човечки интегритет. Според ова феминистичко гледиште, егзилијарноста не е повеќе проклетство, туку доживотен креативен предизвик, дури и нешто што, на крајот од краиштата, може да се претвори во нова апологија на безмесноста. Можеби, оваа синтагма ќе ви звучи многу поетски, ама јас ја пронајдов во инспиративниот текст на палестинската авторка Самира Каваш, објавен во хрватското феминистичко списание „Treća“.

Ќе продолжам во истиот, прашално-реторички дух:  Дали е возможно, ние (жените) по некое непишано правило да се наоѓаме и постојано да живееме во еден вид на невидлива дијаспора? Од една страна, стои искуството на буквална дијаспора кога и вашите лични документи тоа да го покажуваат, кога имате странско државјанство и адреса на престој; но, од друга страна, може да се живее и во невидлива дијаспора – во рамките на сопствената култура и земја на потекло, а да не се поместите ни десетина или стотина чекори надвор од роднокрајните државни граници. Токму тоа искуство, според мое мислење, навистина им се случува на најголем број од феминистките. Тоа е нашата „драма во загради“. Ние може онаму каде што живееме и како што живееме, пред себе и пред другите, добро да се преправаме дека храбро се носиме со таа состојба, со својата невидлива дијаспора, но таа однатре, болно нè пече и разјадува.

Во оваа убава пригода не можам а да не прозборам за заедничкото, притоа абјектно чувство на примарна издоменост, од она што изворно би требало да биде наш дом во филозофска смисла, дом со големо Д. Не мислам на дом во физичкиот простор, кој може да биде просто скривалиште. Или, престојувалиште, односно, живеалиште, како што се вели на македонски јазик, за она место каде што практично се живее/престојува. Мислам на домот, не само како на место на емотивна припадност, туку и како место на духовното легитимирање на нашето Битие, односно, на нашата, толку важна, духовна стимулација.

Сите ние, како секогаш веќе да се наоѓаме, живееме и престојуваме во невидлива дијаспора. Каде и да сме и од каде и да потекнуваме, дури и наспроти одредените разлики во нијанси, структурално гледано, нашата состојба е, можеби, најдобро илустрирана со зборовите на Вирџинија Вулф дека „жените немаат татковина“.

Навистина, жените (можеби и да) немаат татковина, но, затоа, можат да му бидат лојални на патот, на патувањето. Мислам на патот со големо П. Што, секако, не значи и буквално/физички нонстоп да се биде на патување („on the road“), туку ментално и духовно да се биде и да се остане on the road, да се биде епистемолошки on the road, каде што всушност веќе сме и мораме да останеме, за да не бидеме проголтани во „патријархалниот плакар“. Ниту една  од нас не е сосема вкотвена, сосема засидрена, ригидно вкоренета, опсесивно фиксирана за својата матична дисциплина (ете, не се согласуваме да бидеме нечија, макар и епистемолошка сопственост). И тоа е прекрасно!

Меѓу нас преoвладува своевидна дисциплинирана прељуба, која однатре грижливо ја негуваме. И, не се работи само за моја лична, литерарна досетка, додека зборувам за оваа дисциплинарна, така речи методолошка прељуба. Една од најдобрите дефиниции за номадот гласи „тој/таа не е онаму, каде што е“. Ја паметиме, секако, и познатата реченица на Сартр: „Јас не сум таму каде што сум“. Од друга страна, шпанскиот автор Хосе Марија Малас, во својата книга „Приказните на прељубникот“ буквално пишува: „Прељубникот е личност, која никогаш не е онаму каде што е“. 

Тоа ме поттикна да ја направам и мојата аналогија – опишувајќи ја методологијата на нашата работа. Ние не сме фатално вкотвени и не сме исклучиво она што сме во своите дисциплини. Во таа смисла, ја преземав метафората на „прељубата“, знаејќи  дека ние напросто копнееме по тоа да ни се укаже можноста за „трансверзални патишта“.

Мене лично таа „прељубничка состојба“ ме води кон синтагмата на Салман Ружди, „to be born across“. Да не се биде онаму каде што би требало да бидеме, каде што сме, заради некоја однапред зададена, контингентна логика и „роднокрајна“ дефиниција. Роси Браидоти смета дека „идентитетот секогаш е даден единствено како изгубен“, значи како невозможен, во смисла на заокружување, осификација, врамување и конститутивен пресврт, кој би нè ослободил од понатамошните „обврзувања на идентитет“ или од потребата процесуално повторно да го освојуваме.

Во тој дух би продолжила – освен нашиот идентитет, можеби, и домот (исто така) секогаш ни е даден единствено како изгубен/невозможен. При тоа, го подразбирам и нашиот епистемолошки дом, како и, насушно потребниот, културен дом.

Сметам, дека жените се примарно прогонети во својот gender, во својот род. Тоа на англиски звучи многу добро, и помалку патетично отколку, да речеме, на македонски јазик: „Women are primarily exiled to their gender“. Звучи баш фино, онака политички коректно. Би можеле дури елегантно да додадеме „there is no exile of a gendered one“. Не постои егзил (излез) од родовиот егзил („излегување“, „екскомуникација“) во кој ние сите сè уште се наоѓаме и живееме. Но, ние правиме сè што е можно да му одолееме и истиот тој родов егзил да не ни влијае фатално, детерминирачки за нашата работа и судбина.

Жените се првенствено прогонети во доменот на приватниот, социјално безначајниот простор. За тоа многу пластично сведочи бугарскиот документарен филм за таканаречените badante жени, кои заминуваат на Запад за да работат како careworkers (или „whatever workers“). За да работат на одржување на куќи или нега на домашните, на деца и стари. Нивната работа е невидливиот и непризнаен труд.

Покрај овој „егзил во приватното“, жените се дополнително прогонети од архивот на националното сеќавање и историјата, како институционално паметење. Како што нè потсетува Сузан Сонтаг, колективното паметење е договор, а не обично сеќавање. Луѓето, значи, се договараат, а жените најмалку. Патријарсите се наоѓаат во улога на оние, кои се договараат што е воопшто достојно за паметење, за да се вброи и склопи како институционализиран архив. Сеќавањето е колективен, патријархален договор; а не обична или директна регистрација на факти, како ни објективно попишување на значајни случувања. Оттаму, станува многу важно колку и како самите ние (жените) водиме сметка за адекватното (сопственото) архивирање, кое е и значи многу повеќе од едноставното, родово архивирање.

Домот не е неутрално место и тој подразбира низа од дистинктивни вклучувања (според критериумите на крвта, расата, класата, религијата). Домот е подрачје, во кое се среќаваат и вкрстуваат силите на стравот, моќта, желбата, контролата. Оттука би потсетила на интересната реплика на колешката Ива Гргиќ, дека за својата дисциплина треба да се мисли како за татков дом. А домот е, како што ни е познато на сите, место на татковата фалусна моќ, која воопшто не прашува за (колатералните) жртви, расправи и напнатости, туку истите безпоговорно ги бара и очекува.

Затоа, наместо да тагуваме по тој изгубен (епистемолошки) рај – ние, без тага и горчина, можеме, дури и во своите соништа, да го напуштиме невозможниот, недостапниот Дом и да ја започнеме спасоносната/катарзична, зошто да не и „крстоносна“ авантура на интер/транс/анти-дициплинираноста.

Ослободени од репресивниот, најчесто, (на)глув Дом, доброволно да ја избереме епистемолошката невдоменост и/или егзилијарноста, како предизвик кој би ни ги овозможил навистина заслужените поддршка, разбирање и потпора.



Присутно-отсутни: прегорувањето како опасен симптом на независната културна сцена

КУЛТУРА, ФЕМ 101 / By

Ruth Asawa, Untitled (1965)

 

Постојаната финансиска неизвесност ги тера луѓето од независната културна сцена кај нас на постојани десетици помали ангажмани. Тоа им помага да преживеат, но придонесува тие да чувствуваат хронична прегореност.

Светската здравствена организација го класифицира синдромот на прегореност (burnout) како комплексна емоционална и физичка појава поврзана со прекумерна работа, неизвесни работни услови и нереални очекувања. Во таа смисла, прегорувањето е сè поприсутно во прекарни работни услови, а хроничниот стрес од социјалната неизвесност ја прави состојбата колективна, иако е таа недоволно препознаена и актуелизирана во нашата земја.

На овдешната независна (вонинституционална) културна сцена состојбата на прегореност може да се препознае преку постојаното брзање „да завршам некои работи“ и драматичното „во гужва сум“, преку ненавремено преземените или вратени документи, преку трката да се аплицира на што повеќе повици за грантови, анксиозноста од неизвесноста на продукциите за следната година, нерегулираното работно време… Оттука потекнува и дополнителното чувство на несигурност: дека трудот на учесниците на независната сцена не е незаменлив, заради фрагментираноста на обврските и очекувањето дека може било кој да ги заврши во било кое време. Отсуството на искуство за долгорочно да се проектираат и извршуваат работите исто така делумно е резултат на прегореноста, зашто ретко кој актер на сцената успева да се одржи подолго во добра кондиција. Сè повеќе колеги и организации повеќе се дистанцираат или пасивизираат отколку што се вклучуваат во активно и конструктивно делување и планирање на иднината во рамки на независната сцена.

Хито Стајерл [Hito Steyerl] зборува за „економии на присутноста“ кога пишува за притисокот да се биде присутен на повеќе места истовремено, постојано вклучен во што е можно повеќе проекти, безусловно прифаќајќи партиципации во активности од различен вид. Да се биде присутен значи да се биде видлив, а со тоа и вреден, и евентуално значаен – со надеж дека оваа присутност евентуално ќе може да се квантифицира или да се замени во нешто со материјална вредност. Во нашиот контекст тоа подразбира да се биде независен уметник или културен работник, но и да се мисли на финансиската стабилност; да се мисли на локална и меѓународна кариера истовремено; да се биде индивидуален уметник, но и дел од колектив; да се прифаќаат комерцијални ангажмани заради одржливост на индивидуалната уметничка практика. Овој притисок да се биде постојано присутен, активен и видлив дел од културната сцена исто така е причина за исцрпеноста и недоволната волја за работа кои речиси невидливо ни се случуваат.

Во нашиот општествен и економски контекст има два начини да се биде дел од независната сцена. Првиот е да се има сигурна позадина со девет-до-пет работа (нешто што најчесто нема врска со некаква уметничка или културна продукција, без разлика дали се однесува на вработување во приватниот или државниот сектор). Вториот начин е да се биде самовработен прекарен работник со несигурни приходи од типот: „хонорарците, вработените на одредено време, парцијално вработените, оние на парче“ (Георгиевски, 2014). Неофицијално, најголемиот дел од уметниците и културните работници кај нас се прекарни, односно, со зборовите на Стајерл, во овие општествени услови тие „треба да изведуваат безброј дополнителни услуги кои полека стануваат многу поважни од која било друга форма на работа. Q&A сесиите се поважни од филмската проекција, предавањето во живо е поважно од текстот, средбата со уметниците е поважна отколку средбата со делата. Да не зборуваме за брдото квази-академски и ПР формати за социјални мрежи што само ги мултиплицираат веќе познатите шаблони во кои се очекува да се сподели некаква неотуѓена присутност.“ (Стајерл, 2015: 51)

Прегорувањето во оваа смисла подразбира и извесно разочарување, страв од неуспех, чувство на непостигнување. Постојаниот притисок за присутност на ироничен начин подразбира и сѐ почеста отсутност, неволност, неможност да се види некаков потенцијал во нејасниот културен пејзаж. Колективната емпатија ја снемува заради ова разочарување, а го снемува дури и очекувањето дека емпатијата некогаш ќе се вклучи баш заради подеднакво тешките услови на кои сме сите изложени. „Во време на претерано самовработување, или поточно само-невработување, идејата дека некој би се грижел за трудовата сила на другиот звучи егзотично.“ (Стајерл, 2015: 50) Историски гледано, значаен пример за ваква колективна емпатија од 20 век е Коалицијата на уметнички работници [Art Workers’ Coalition] – отвореното здружување на уметници, филмски работници, писатели критичари и музејски персонал, кое се формирало заради извршување притисок врз њујоршките музеи за спроведување економски и политички реформи во уметничкиот систем. Тука мораме да го спомнеме Јадро – Асоцијација на независната културна сцена (како и платфрмата Кооператива на регионално ниво), субјекти кои, и покрај прекарните услови, постојано успеваат да издејствуваат реални промени во полето на културата, но кои во своето идно делување би требало да го земат предвид препознавањето и долгорочното справување со прегорувањето на директно и индиректно вклучените работници.

Во обид овој текст да не звучи крајно песимистички, од друга страна, оваа разочараност како последица на прегорувањето може да ја гледаме и како потенцијал. Муњоз [José Esteban Muñoz] за ваквата перцепција вели дека „разочарувањето е важен дел од утопискиот копнеж“ за нешто што e „сè-уште-не-тука или нешто што недостасува.“ (Муњоз, 2009: 272) Независната културна сцена, и покрај многу лошите услови за работа, постојано треба да ги негува токму ваквите утописки перспективи, кои се смислата на нејзиното постоење: одржување на погледот кој понекогаш и низ прегореноста, неуспехот и разочарувањето ќе се стреми кон сосема поинакви животни, културни и општествени хоризонти.

 

Извор: окно.мк

Референци:

• Георгиевски, Sвездан (2014) Прекарни работници. Окно.мк. 28 јули 2014. <https://okno.mk/node/39647> пристапено на 3 ноември 2023.

• Muñoz, José Esteban (2009) Cruising Utopia: The Then and There of Queer Futurity. New York: NYU Press.

• Steyerl, Hito (2015) The Terror of Total Dasein: Economies of Presence in the Art Field. Duty Free Art: Art in the Age of Planetary Civil War. London: Verso Books.

• <https://www.who.int/news/item/28-05-2019-burn-out-an-occupational-phenomenon-international-classification-of-diseases> пристапено на 3 ноември 2023.

Случки од соседството

ПЛОШТАД, ФЕМ 101 / By

Во мојата зграда живее млад брачен пар со дете и второто на пат. До неодамна тие претставуваа речиси идеална слика за тоа каде се гледам себе за 10тина години. Сѐ до една вечер кога од нивиот дом не почнаа ужасни викотници, закани и пцовки, кои и ден денес ми одекуваат во уши. Беше доцна навечер и на почеток не бев загрижена, нормално е да се скараат сопружници, но викањата стануваа сѐ погласни, а заканите сѐ погрди и понехумани. Тој викаше, пијан, а таа го преколнуваше да се смири, да не го разбуди детето. Тој не престана, викаше како ќе ја исфрли и неа и детето од дома, ќе ги остави без денар, а почна да се слуша и фрлањe на предмети. Јас и мајка ми не знаевме дали треба да викнеме полиција. По некое време дојде нивното пошироко семејство кое ја заштити жената, за потоа конечно да се смири ситуацијата таа ноќ. 

Ова не беше ни прв ни последен пат да сум сведок на вакво нешто.

Одејќи кон главната сцена на ДФест бевме сведоци на сцена каде жена која беше физички нападната и навредувана од страна на маж, на среде улица, за време на ДФест, кога Дојран е најжив и во постојана раздвиженост. Шлаканците и навредите не престануваа, па во обид да помогнеме со другарите се приближивме. Не сакаме да се мешаме, дојдовме да провериме дали сѐ е во ред. Ова во превод значеше ако ти треба помош тука сме. Но, жената не побара помош, напротив, му рече на мажот да се прибере бидејќи луѓето мислат дека ѝ треба помош.

Ситуацијава само го нагласи очигледниот факт дека како општество имаме изградено култура на криење на семејното и родово-базираното насилство под тепих. 

Двете приказни кои ги споделив отворија прашање кое не можам целосно и прецизно да го одговорам, но е прашање на кое интензивно размислувам: Како да изградиме заедница која е  подготвена да пружи помош на жртвите на насилство?

Пред пет години, во Бугарија, групата креативци од Fine Acts Foundation прават социјален експеримент наречен BEAT. Експериментот е инспириран од случувањата од нивната непосредна близина за кои слушале, како и од статистичките податоци за семејно насилство, дел од кои завршиле со фемицид. Со конкретен случај на ум каде што жената била злоставувана цели 50 минути, а потоа била убиена, групата изнајмува стан во истата зграда и Максим Стоименов почнува да свири на тапани. Целта на експериментот е да се види колку време ќе помине додека соседите не изреагираат на врева, која не е поврзана со насилство. По точно 1 минута и 52 секунди еден од соседите ѕвони на вратата. Ваквите наоди се поразителни.

Разбирливо е зошто би се двоумеле како и дали да се вмешаме во таква ситуација, иако сме свесни дека еден вид морална задача ни е да се обидеме. Ќе излажам доколку кажам дека и дома и во Дојран не стоевме стаписани, двоумејќи се како е најправилно да се постапи. Се наоѓаме во ситуација каде имаме потреба да помогнеме на жртвата, но истовремено и да ја заштитиме сопствената безбедност. Без разлика дали го познаваме напаѓачот или не, ние не знаеме како ќе изреагира во состојба на афект ниту кон нас, ниту кон жртвата.

Понатаму, постои чувството на навлегување во нечија приватност, како и општо познатото непишано правило, пријателите не ги пријавуваат пријателите. Психолозите Камила Глисон Мид и Сели Келти дискутираат за теоријата на социјален идентитет како фактор кој ја вклучува пристрасноста при насилство, односно, доколку насилникот е дел од групата ние го гледаме како помалку лично одговорен, за разлика од насилник кој е надвор од нашата група. Или во конкретните случаи кои ги споменав, јас како очевидец поголема вина префрлам на непознатиот маж, за разлика од соседот кој го знам со години.

Нема еден конкретен одговор и решение на проблем со повеќеслојни корени. Родовата нееднаквост, дискриминацијата, потребата за надмоќ, како и средината во која растеме и вредностите кои ни се вградени, се само дел од факторите кои го овозможуваат, а и поддржуваат семејното насилство.

Се разбира, пишувајќи го овој текст сум повеќе од свесна дека ваквите проблеми не се решаваат преку ноќ, но истовремено верувам дека колективната свест почнува со индивидуална иницијатива.

 

Па така, еве неколку совети за тоа како можете да излезете пресрет на жртва на семејно насилство.

 

  1.     Обратете се лично до жртвата без разлика дали додека се разминувате во ходник или по порака и едноставно дајте ѝ дознаење дека сте тука за неа доколку некогаш има потреба од помош, макар тоа било и разговор. Поддршката и свесноста дека некој е со нас некогаш се од клучна важност за преземање било каков понатамошен чекор.
  2.     Посочете места на кои може да се обрати и да го пријави насилството како што е Центарот за жртви на семејно насилство.
  3.     Доколку во моментот сте сведок на семејно насилство и сакате да се осигурате дека жртвата е во ред, и/или дека е безбедна, експертите велат дека најдобар чекор што може да превземете е директно да пристапите, во група од 2/3ца. Вака воедно ќе укажете на загриженоста и вознемиреноста и ќе бидете сигурни дека и вашата безбедност нема да биде загрозена бидејќи сте во група.
  4.     Последен чекор кој можете да го превземете е викањето полиција во ситуација каде што сметате дека е загрозено психичкото или физичкото здравје на жртвата.

 

Борбата против секој вид насилство, вклучувајќи го семејното е долга и тешка, но не и непобедлива. Пружањето помош и градењето на колективна свест и заедница каде што ќе знаеме дека не сме сами е еден чекор поблизу кон градење на иднина без насилство.

Ноќе креветот ме голта како гропче

КУЛТУРА, ФЕМ 101 / By

Втората збирка на авторката Калиа Димитрова, Во хаосот радост е зрело поетско достигнување што ѝ нуди свеж, нов идентитет на македонската поетска традиција. Се работи за збирка од триесет и пет песни што ги спојува интимното, субјективно, искуствено согледување на современиот свет низ меланхолична, но и изразито женска призма. Ова е збирка која живее во урбаните пејзажи на современоста, каде што поетскиот субјект јас, од идентитетско гледиште на жена, кротко, истрајно и храбро ги соголува своите искуства, сеќавања и доживувања. Во нив несомнено доминира извесна меланхолија, извесна тага. Но и покрај тоа, овие песни се полни надеж, како што впрочем и навестува самиот наслов на збирката, од истоимената песна „во хаосот радост“, која победоносно ја крунисува стихот „што и да следува, ја бирам страната на новите деца“.

              Стилски, песните на Калиа Димитрова наликуваат на конфесионалистичката школа на поезијата поради нивната беспоштедна искреност и исповедност. Така, тие се испреплетени со различни сеќавања од животот кои би можеле да се наречат „табу“, како во песната „луткица од Базар“: “Баба ми исто така ме фати како се тријам со омилената кукла во креветот со цветна резба, во / нејзиниот стар стан, каде со сестра ми носевме долги, свилени ноќници. / Она ќе ми води љубав, кажа и ме одвлечка во дневната“. Впечатлив пример е и песната „да се биде човек е драматично“, која ја опфаќа темата на психичкото растројство.  Димитрова често вметнува конкретни детали или ситуации од минатото во песните, кои вешто ги употребува за да отсликаат одредена душевна состојба, како што е во песната “Славка Недиќ“, од која произлегува сјајниот стих “Ноќе креветот ме голта како гропче“. Во поезијата на Димитрова јасно се чувствува ефективното и пренаменето влијание на американската поетска традиција, па овие песни комуницираат со автори како Роберт Лоуел, Елизабет Бишоп и Франк О‘Хара, а во македонската традиција со Магдалена Хорват.

              Освежително во поезијата на Димитрова е начинот на кој го користи јазикот. Таа не бега од живиот, скопски говор на кој е растена и не се заглавува во прангите на литературното и стандардното. Токму затоа песните се убедливи, како огледало на реалниот израз. Еве и пример: „чувам „Rašica“ џемпер од татко ми/од летото кога берел јагоди/па ги спичкал парите во Лондон“ од песната “толку долго бев млада, а стара сум уште подолго“ или пак живиот дијалог во песната насловена „I“ каде што одекнува незаборавниот рефрен, „чија си девојченце, чија си“. Песните се главно напишани во слободен стих, со повремени внатрешни рими (материјалот на риги/-сино, бордо, бело/ѝ го крие искривеното тело во „да се биде човек е драматично“), а понекогаш самите природно се преточуваат во проза.

              Како и во претходната збирка, а и во склад со нејзината дејност како главна уредничка на феминистичкиот портал „Медуза“, не е необично што оваа книга на Калиа Димитрова е баш – женска. Во фокусот е женското искуство, женскиот глас, женското размислување. Но пишувањето во никаква смисла не е активистичко, памфлетистичко или прескриптивно: тоа е длабоко осмислено, критичко и нежно видување на женскиот идентитет од интимен агол, што дополнително ја прави оваа збирка навистина значаен современ поетски настан.

 

 

 

 

Фотографија: Јелена Белиќ

 

Фотографија: Јелена Белиќ

Пофалба на глупоста II

МОЕ ТЕЛО, ПЛОШТАД, ФЕМ 101 / By

„Ниту еден човек не е мудар постојано, ниту е без своја слепа страна“

Пофалба на глупоста, Еразмо Ротердамски

Вистината, вистината и само вистината! Во филмот „Што е тоа жена?“, Мет ја спомнува вистината како еден од главените аргументи против она кое тој и анти-родовите актери го нарекуваат „родова идеологија“. 

Шемата е слeднa:  Мет тврди дека транс жените се мажи и категорички одбива да ги користи нивните преферирани заменки. Неговите соговорници му посочуваат дека тоа е трансфобично и/или го прашуваат зошто ова му е толку важно, на што Мет одговара дека му е важна вистината. По ова дел од неговите соговорници го прашуваат „Чија вистина?“. 

Мет ја користи оваа прилика да посочи дека има само една вистина, па „чија вистина?“ може да праша само некој кој го изгубил здравиот разум. 

Сепак прашањето  „Чија вистина?“ е сосема валидно прашање, кое поставено во одреден контекст допира комплексни теми. Но, Мет не сака да комплицира, неговиот интелектуалениот херој е Дон Сукер, со неговата мудрост „не си жена ако си роден со к*р“, па од почит кон Мет, нема да комплицирам ниту јас. Ќе ги објаснам проблемите на неговата позиција до каде што е валидно да користам хипотетичка кокошка. 

Хипотетичката кокошка

Претпоставувам дека и јас, и вие, и Мет, а можеби и Дон Сукер (иако се сомневам), можеме да се согласиме со следново:

Постојат факти – утврдени вистини (кои веројатно имаат корени во самата реалност), и разни интерпретации на истите, кои во голема мера зависат од перспективата на набљудувачот.

Можеме да расправаме до недоглед дали и зошто одредена интерпретација е повеќе или помалку точна но, во ниту еден случај не можеме да кажеме дека интерпертацијата на фактот е исто што и фактот или самата реалност. Мет го прави баш тоа, плус целосно  ја изоставува перспективата од равенката. 

Чувствувам дека нештата стануваат малку апстрактни и збунувачки – па време е за хипотетичката кокошка!

Во филмот „Што е тоа жена?“, во разговорот со др. Мишел Форсие, Мет кажува:

„Ако видам кокошка како несе јајце, и кажам тоа е женка, дали ја означувам како женка или гледам физичка реалност која се случува во светот?“

Мет не може или не сака да направи разлика помеѓу неговата перспектива – ако видам, фактот – кокошка несе јајце, и интерпретацијата на тоа што го гледа –  и кажам тоа е женка. Мешајќи ги едно со друго тој се прикажува како сезнаен и објективен набљудувач, заборавајќи дека и неговата перспектива има слепа страна.

Терминот „род означен при раѓање“ не е ништо друго освен свесност за слепата страна на човечката перспектива, скромност дека интерпретацијата може да биде погрешна. Додека прашањето „Чија вистината?“ има намера да му посочи на Мет дека кога зборува за својата перспектива како за објективна вистината, тој е субјективен, па тоа не е самата вистина туку неговата вистина.

Поголем проблем е што позицијата на Мет не е само логички туку и етички погрешна, а во случајот најмногу ја обеспрaвува самата кокошка.

Вистината на кокошката

Мет е повисок од кокошките, нема пердуви и има раце наместо крила. Очите на главата му се поставени различно од очите на кокошките. Иако го немаме видено неговиот мозок, мала е веројатноста да е ист со оној на кокошките. Всушност Мет е толку различен од било која кокошка, што безбедно е да кажеме дека ни од далеку не спаѓа во категоријата кокошки. Па, поради ова тој не може да ја знае перспективата на ниту една кокошка, а особено не индивидуалната перспектива на неговата хипотетичка кокошка, која дури и снела јајце! 

Кога како надворешен набљудувач интерпретираме нешто до кое може да се стигне исклучиво преку интроспекција, како што е родовиот идентитет на кокошката, мора да сме свесни дека шансите да згрешиме се огромни… веројатно кокошката нема способност за интроспекција, а со тоа нема ни родов идентитет…но, знаеме дека луѓето имаат, зарем не? 

Се надевам не заборавивте дека Мет всушност не зборува за кокошки туку за транс луѓе.

Ако заборавивте, не би ве обвинила, бидејќи целата шарада со хипотетичката кокошка е одлична мамка за да се фатите на јадицата да размислувате за луѓе како за кокошки, апстрактни идеи или објекти. Ова е нешто што никогаш не смееме да си го дозволиме, дури ни кога е во прашање Мет Волш, иако уживав во малата одмазда додека го споредував со кокошка. 

Зошто да не? Аман луѓе – кокошките ги јадеме! Зарем сакате да гледаме на луѓето со исти очи? 

Истото ова му го посочува др.Форсие, очигледно исфрустрирана од разговорот со Мет:

„Дали кокошката има родов идентитет? Дали кокошката плаче? Дали кокошката извршува самоубиство? Ајде да го формулираме...“ тука, Мет ја прекинува.

Човекот на Мет Волш

Постои една анегдота позната како „Човекот на Платон“, во која се зборува како античкиот философ Платон, на едно од неговите предавања го дефинирал човекот како двоножно животно без пердуви. На ова, Диоген кој присуствувал на предавањето, излегол, ја искубал првата кокошка на кој наишол, се вратил и покажувајќи ја кокошката рекол „Еве го човекот на Платон!“. 

Заклучок?  Има неколку. Прво, луѓето не се кокошки без пердуви! Второ, прашањата  како „што е тоа човек?“, „што е тоа маж?“ или „Што е тоа жена?“  не се едноставни за да се одговорат и им задаваат главоболки дури и на филозофите. И трето, приказната од анегдотата можеби не се ни случила.

Ако Мет е навистина љубител на вистината и стреми кон објективеност, не би мешал луѓе и кокошки, ниту пак род и пол. Особено не може да зборува за кокошки кога темата е родов идентитет, бидејќи кокошките се делат според половите карактеристики. Кога сме кај тоа, дали знаете како ги делат и со која цел?

Во големите живинарски фарми, полот на пилињата го определува лице кое е експерт да ги распознае половите карактеристики кај пилиња стари неколку часа. Го стиска стомакот на пилето за да излезе фекален материјал, па го врти пилето наопаку, при ова ја шири клоаката и гледа дали пилето има рудиментиран машки полов орган. Ова не е баш лесно да се разликува, па се случува и експертите да згрешат. Како и да е, пилињата со непосакуван пол се убиваат речиси веднаш со цел да се намалат трошоците на производителот.

Дали сакате да третирате луѓе како да се живина? Дали сакате вас да ве третираат како да сте живина? Да ве сведат на вашата способност да се репродуцирате и во однос на тоа да определат како и дали треба да живеете?

Мрачната вистина

Зошто Мет го прави ова? Дали можеби е лошо информиран или е само збунет? 

Ништо од тоа. Намерата на Мет е да ги дехуманизира трансродовите луѓе. Тој сака неговата публика да ги гледа како живина, со цел да ја надмине  човечка одбивност кон убиството, а со тоа да придонесе кон истребување на трансродовите луѓе.

Филмот  „Што е тоа жена?“ е дел од конзервативната антиродова пропаганда чиј говор станува сѐ порадикален. Мајкл Ноулс од The Daily Wire (компанијата која стои позади филмот  „Што е тоа жена?“, во Март 2023 кажа „треба да го истребиме трансџендеризмот“. „Трансџендеризмот“ не постои како посебна категорија одвоен од трансродовите луѓе, „трансџендеризмот“ се транс луѓето!

Како што можеме да видиме, кога Мет зборува за вистината, вистината и само вистината, крие една друга мрачна вистина, во која сака да ве намами да учествувате. Па, за да не потпаднете на оваа мамка, ако за вас е тешко да разберете дека транс жените се жени, отидете чекор назад и сетете се дека транс луѓето се луѓе. Ова е толку едноставно што и Дон Сукер може да го разбере.

 

кон првиот дел од текстот

Време е да се збогуваме со стигмата на разводот

ФЕМ 101 / By

Лето, 2014. Стојам повремено менувајќи ја тежината од едната на другата нога додека чекам ред на шалтерот за Англиски јазик и книжевност на Студентски прашања и трпеливо се ладам со блескаво-црвениот индекс на кој едвај му ја имав пополнето првата страница со личните податоци и сликата од матура.

„Име, татково име, презиме?“ — ме прашува референтката преку квадратните очила, откако по два часа чекање конечно стигнав на ред.

„Настева Лилјана Ивана“ — ѝ кажувам. Никогаш не разбрав зошто на документите мораше да стои баш татково име, а не едноставно, име на родител.

Референтката кратко ме погледна па ме запиша во регистарот. Ми доаѓаше да заиграм од радост. Почувствував како некое ситно, речиси невидливо, но сепак, клучно делче во мене се намести. Накратко, тоа беше мојот прв смел (бар јас така го доживував) чекор кон она што постепено ме формираше како личност во годините што следуваа – практикувањето пркосна феминистичката слобода во ригидни средини.

Како дете на разведени родители ми требаше доста време да научам да се носам со тежината на растењето во нецелосно семејство, а истовремено и товарот на задачата да им помогнам на луѓето во мојата околина да разберат зошто и покрај отсуството на татковска фигура во мојот живот, тоа што сум израсната од силни жени го сметав за привилегија и една своевидна птичја перспектива.

Еден таков пример кој особено ме вади од кожа и кој воедно беше мојата главна инспирација зад пишувањето на овој текст е доминантната негативна перцепција за разведените мајки (или жени воопшто)на различните генерации и групи на луѓе. Како да се избориме со овие ограничувачки верувања што општеството потсвесно, а некогаш и многу свесно, ги гаи кон разведените жени?

„Сигурно jа оставил оти ѝ шетал газот,“ „Чув дека мајка ѝ била разведена, којзнае оти“ или „Разбрав дека мајка ѝ била разведена, затоа е таква, ама ќути си,“ се само дел од ешалонот на фрази кои сигурно сте ги слушнале на оваа тема, особено ако и самите сте дете на разведени родители. Несомнено сте се почувствувале покажани со прст само затоа што вашата мајка е самохран родител. Понатаму, кога тема на разговор ќе стане „чесноста” на некоја девојка, ако вашите другарки знаат дека нејзините се разведени, веднаш го користат тоа како една од причините или коренот за нејзината „нечесност”. Иако не зборуваат за вас во тој момент, вие го имате истото чувство. Во следни прилики пробувате да им се објасните на вашите врсници или барем да ги оправдате одлуките на родителот затоа што се чувствувате прозвано или должно да го направите тоа.

А што се случува кога ваш пријател или познаник мислел дека вашите родители се заедно, па низ разговор ќе сфати дека не се? Ќе ви каже нешто како „еј извини не знаев”, потоа ќе гледа да ја смени темата и ќе ви го плесне слонот од собата директно врз глава. Пак како да сте должни да се објаснувате, иако вие сте всушност среќни и задоволни од храброста на вашиот родител и од животот кој го имате заедно. Сепак, чувствувате дека тој терет на објаснување и правдање како да не може да ве заобиколи.

Децата на разведени родители не се преосетливи на разводот на нивните родители, тие се осетливи на контекстот кој разводот го носи, на несреќните примери и брачни завршници кои сите сме ги чуле на вести, на сожалувањето на другите. Растењето со еден родител, ако тој родител е посветен и грижлив, надоместува за другиот кој отсуствува.

 

Зошто жените (не) се одлучуваат на развод?

Во главно, секојдневието и статистиките ни покажуваат дека голем број жени сè уште се срамат да побараат развод, трпејќи семејно насилство поради премисата дека општеството ќе ги осуди и/или отфрли. Сериозна причина поради која многу од жените не се разведуваат е опасноста од насилство по разводот. Овој страв е повеќе од реален – дури 37 од 91 жени биле убиени од страна на бившиот партнер во Англија, Велс и Северна Ирска.

Во домашен контекст, следствено студијата од 2021 година на Националната мрежа против насилство врз жени и семејно насилство, најчестите форми на насилство пријавени од жени жртви во ова истражување се: физичко насилство пријавено од 65 жени, психолошко/емоционално насилство пријавено од 62 жени; економско насилство кај 35 жени и сексуално насилство пријавено од страна на 16 жени. Дури 24% од сите жени ги претрпеле сите четири вида на насилство од ист партнер. Сите видови на насилство се пријавени дека ги сторил поранешен или сегашен машки партнер/сопруг.

Стравот од тоа што ќе речат другите и економската зависност на жените води кон тоа тие да го бараат својот спас на неизвесни места, често само подлабоко запаѓајќи во уште повртоглаво небезбедни структури како резултат на неизлечената траума и ниското ниво на свесност за заштита и безбедност и право на самоодбрана. Ова ни кажува дека честопати жените се приморани да бираат помеѓу насилство или финансиска поддршка со цел да ги издржат своите деца. Тие најчесто и немаат имоти кои се на нивно име, а после разводот алиментацијата кој другиот родител доколку сака ја отплаќа е само во висина на 3000 денари.

За среќа, работите не се веќе толку мрачни. Со влезот на жените во работната сила, а воедно и зголемениот степен на образование, сè повеќе жени се охрабруваат да ги напуштат несреќните бракови. Како што објаснува Хајди Кар, психологиња и експертка за домашно насилство во Американскиот центар за едукативен развој, не е случајно што зголемениот број на разводи се поклопува со финансиското ослободување на жените. „Бидејќи економската независност е императивна пред жената да проба да си замине од бракот, дали сама или со дете, екстремно е тешко да го направи тоа ако нема начин како сама да заработува,“ вели таа.

Со други зборови, сè повеќе сме сведоци на институции кои посветено работат за помош, осамостојување и поддршка на маргинализираните жени, менторирање и тренирање на нивните знаења и вештини, но истовремено сме сведоци и на жени кои се економски независни, преземаат смели чекори за да се изборат за иднината на своите деца, за својата иднина, но најважно, за својата слобода.

 

Потребата да практикуваме и да се залагаме за слободата на сите жени

Залагањето за взаемна слобода и почит за сите жени значи да се оттргнеме од износените хабитуални структури, да им помогнеме да го отфрлат чувството на страв, срам и параноја и да го истиснат чувството на безизлезност и нестабилност; значи да ги изместиме од фокус туѓите перцепции, да го ослободиме притисокот од туѓите очекувања, и најпосле, да ги (ре)етаблираме сопствените граници.

Практикувањето слобода, најважно инклузивна слобода значи да го заземеме гордо местото во општеството кое ни припаѓа, постојано да го редефинираме, да го оплеменуваме и прошируваме – трпеливо, пркосно, понекогаш и наметливо. Сведочиме зголемен број на жени како прават сè посмели скокови кон подривање на трулиот патријархат преку неуморна, секојдневна борба да го заземаат местото во светот во кој сакаат да живеат. Тој свет е урамнотежен, рамноправен, инклузивен. Осолободен од потсвесните предрасуди и свесните осуди.

Затоа, феминистичката слобода е наша колективна, општествена одговорност. Оправдана, сосредочена, усмерена, праведна. Таа е нашата одговорност кон разведените жени, мајки, измачените сопруги, исплашените девојки, несигурните, безгласните. Конечно, таа е нашиот војнички фронт, нашата континуирана револуција. Како што кажува и самата Одри Лорд: „Пишувам за оние жени кои не зборуваат, за оние кои немаат глас затоа што се преплашени, затоа што се учени да го почитуваат стравот повеќе од себеси. Учени сме дека ќутењето ќе нè спаси, но нема.“

Фестивал на менструација

МОЕ ТЕЛО, ФЕМ 101 / By

фотографија: Рупи Каур

 

 

„Дали озбилно има цела конференција за менструација?“

Ова прашање пред некое време ми го постави еден дечко. Однадвор, и колку што сум имала прилика да го запознаам лично, можам да го опишам како интересен, шармантен интелектуалец. Продуцира своја музика и има солидни познавања од музичката и филмската уметност. Му одговорив дека во Хрватска се одржува и цел фестивал посветен на менструалната стигма, на што тој ми пиша: „Дај ние тука ќе направиме предавања за инволонтерни ерекции…“

Прво ме зачуди ваквиот одговор, особено бидејќи дојде од некој за кого имав оформено мислење. Како девојка која како и многу други минува низ менструалниот циклус секој месец, не ми е чудно што постои јавен настан каде отворено се разговара за трошоците за менструални производи што ги имаат жените. Но, се обидов да се ставам на негово место и да му појаснам зошто треба да ја ангажираме јавноста околу менструацијата како процес што нам ни го припишала природата и со кој се справуваме на секои (во просек) 28 дена. Неговото прашање ме потсети на еден момент од моето детство. Еден ден во основно училиште, група момчиња задеваа едно девојче со кое немав контакт – најпрво зашто не го говориме истиот јазик, а потоа и зашто не бевме во исто друштво – поради големата „срамна“ трага од крв што се ширеше по џебовите од нејзините фармерки. Се сеќавам како таа ја имаше сокриено со дуксерка, веројатно не можејќи да ги напушти часовите, и за време на одморот отиде до продавница. Кога се врати, момчињата се обидуваа да ѝ го тргнат „оклопот“ и трчаа околу неа. Секој од нив сакаше да види дел од црвената трага. Не сакаа да ја допрат, туку да гледаат во неа, нејзините реакции и секако во дамката на нејзиниот задник. Знам дека се почувствував многу непријатно и гневно, но не направив ништо за да ѝ помогнам. Тогаш уште не менструирав и се прашував како ѝ се случило тоа. Сепак, не ми беше сеедно и почнав да ги обвинувам нив, а и себе зашто гледав немо отстрана не сакајќи да сум на нејзино место.

Мислам дека во тие години не знаев ништо околу поимот „менструална сиромаштија“ и што значи да немаш пари да купиш влошки или тампони и поради тоа да се случи најстрашното – да не отидеш на училиште. Ама знаев дека ми пречеше секогаш кога ќе се отвореше темата за менструација меѓу жените во моето семејство – круг што се движеше од баба ми до сестра ми, само неколку години повозрасна од мене – кои велеа дека не е убаво „ако ми дојде“ пред да наполнам 15 години. Оваа предрасуда правеше да се чувствувам лошо на специфичен начин. Не ми беше јасно зошто би било срамота ако добијам менструација на 12 години како повеќето мои другарки или ако за тоа прво му кажам на татко ми. Години подоцна почнав да разбирам како овие нивни ставови ми ги наметнувале уште од толку рана возраст за јас да се развивам заедно со нив. Почнувајќи од тоа дека менструалните разговори главно се водат само помеѓу жените во семејството, а потоа и меѓу другарките, честопати тајно, јасно ми е зошто на повеќето машки и некои жени им паѓа чудно што за менструацијата почнува да се зборува јавно. Таквите „домашни подготовки“ што ги искусило секое или барем секое второ девојче кај нас водат до тоа еден ден момчето, најдобриот пријател или партнерот да не разбираат што всушност се случува за време на менструалниот циклус. Тука се и сите попатни моменти кога влошките треба да се спакуваат во непроѕирна кеса при излегување од продавница или да се стават во џеб кога се оди до тоалет на јавно место и никако да не се примети дека две девојки си подаваат влошка.

Менструалниот срам го карактеризираат сите овие, а верувам и многу други моменти низ кои поминува секоја личност која менструира. Срамот расте кога средствата за менструални производи стануваат сѐ пократки. Тој срам најчесто го трпат жените кои се принудени наместо влошки да користат памук или парчиња хартија, а такви има многу и во нашето општество. Истражувањата во пандемијата покажале декa 90% од девојчињата во руралните средини отсуствуваат од училиште во деновите кога имаат менструација, а меѓу причините за тоа е наведена и недостапноста на соодветни хигиенски производи. Други податоци укажуваат дека секоја трета жена во урбана средина барем еднаш во животот немала пари да купи влошки. Тука се провлекува проблемот на социјална нееднаквост што креира поделено општество на жени на кои им се достапни менструални производи и жени на кои не им се. Според мене, нема нешто поапсурдно од тоа да се разликуваме поради природен процес кој го делиме сите на еднаков начин. Надминувањето на менструалната сиромаштија значи да се препознае нееднаквоста при пристапот до средства за одржување менструална хигиена, а за да се случи тоа треба да се зборува јавно. Кога се држат часови во основно училиште за користење влошки (или барем додека јас учев имаше еден таков час) машките не треба да ја напуштаат училницата со изговор дека тие нема да имаат потреба да користат влошка. Вистина е дека нема да имаат потреба, но потребно е да знаат што се случува. Нивното исклучување од едукативниот дел како што се случи тогаш нема да му помогне на самохраниот татко со ќерка која му побарала помош при првиот циклус, исто како што нема да му помогне на функционерот да разбере зошто е важно да одвои средства за бесплатни менструални производи за сите девојчиња во училиштата. Активистите кои со години се гласни за розовиот данок кај нас, поттикнаа да се инцира и усвои промена во Законот за данок на додадена вредност со што ДДВ-то на менструалните производи се намалува од 18% на 5%. Одлуката за влошките, тампоните и другите производи за менструална хигиена да се продаваат со даночна стапка еднаква со таа на останатите неопходни средства и услуги (храна, лекови…) беше донесена по бројни најави и ветувања, а патот до тоа не беше нималку лесен. Оданочувањето е одлична вест и еден чекор напред за активистите, но и за целото општество, што покажува дека тие не треба да продолжат сами да се борат за прекинување на менструална стигма, туку кон тоа треба да се приклучат што повеќе луѓе без разлика на нивниот пол и род.

За да се постигне некое, барем минимално намалување на менструалната сиромаштија, а воедно и менструалната стигма, се организираат и конференции, собири, па и фестивали кои имаат за цел подеднакво да ги едуцираат луѓето кои менструираат, но и оние кои не менструираат.

Во средина како нашата, во која живеат различни луѓе кои делат различни ставови како јас и мојот познаник, секогаш има потреба од јавна дискусија, а особено на теми кои ги храни стигмата. Што се однесува до мојот Инстаграм пријател; пораката ја оставив на seen, затоа што одлучив да го? поканам на кафе каде може да поразговараме повеќе околу менструацијата и „инволонтерните“ ерекции.

 

 

Текстот е изработен како дел од нашата Школа за феминизам, ФЕМ 101.3. 

Scroll to Top
Facebook-f Instagram