Смешно е колку бргу минуваат облаците
Текст и слики: Дарко Алексовски
Еден. Еден, еден. Еден. Не сакам да глумам.
Просторот наоколу е мрачен. Еден рефлектор е насочен спрема пулт со листови хартија од каде три униформно облечени фигури почнуваат да читаат. Една „мачка“ се истегнува на парното, десно од групата што чита. На сцената има појачало, микрофони и неколку проѕирни кругови кои висат еден покрај друг. Сенките се преклопуваат. Замижувам со очите за да видам подобро низ трепките.
Еден, еден. Не сакам ни да гледам други како глумат.
Вовед. Ушите ни се наострени и почнуваме. „Tоа што следи ќе биде изведено во темница, со скромно осветлување и минимална сценографија, а јас нешто ќе глумам,“ вели мачката Елеонора. Ова е приказна за чудовишта, мутанти, неколку тела и неколку гласови во една припитомена машина. Клопчиња волница (што личат на мов) се тркалаат како во безгрижна игра. „Good vibrations“.*
„Мачката Елеонора не е комичен лик“. Таа седи во фотеља, интуитивно си ја врти главата кон десното рамо за да си ги исчисти вибрисите – замислени мустаќи, секако, но не и помалку убедливи. Таа е на терапија, а терапевтот е само ехо што го слушаме преку неколку гласови кои наизменично ги набљудуваат и коментираат однесувањето и приказните на мачката. „Но, зошто мачка?“, прашува Вилдбрух, терапевтот, па продолжува (парафразирам): Дали знаете, драга госпоѓо Гарацо, дека мачките исклучително го отежнуваат биодиверзитетот? Дали вашата работа не ве исполнува? Можеби причината се неразрешените конфликти со вашата мајка?“ Мачката Елеонора згрчено се исправува во фотељата. Зад неа на платното се движат исповеди во видео формат. Трансформација на телото. Вртоглавица. Целата сцена со музиката во позадина всушност потсетува на вртоглавица.
* * *
Неколку дена по премиерата се сретнувам со Јасмина и Грација. Сакам да разговарам за релациите на драмскиот текст со референците и цитатите од Елфриде Јелинек (Elfriede Jelinek), Силвија Федеричи (Silvia Federici) и Пол Б. Пресиадо (Paul B. Preciado), особено за значењето на говорот на Пресиадо за целокупниот перформанс.
Колективот коавторки и изведувачки: Моника Ангелевска, Грација Атанасовска, Јасмина Василева, Вероника Камчевска и Катерина Шекутковска на овој перформанс работеле изминатите четири месеци – процес кој вклучувал многу повеќе од само работа со текстот. Тие ме упатуваат низ креативните одлуки кои вклучувале работа на групна динамика, работилници за психодрама и отелотворување (англ. embodiment) на движења на мачка, разговори, проби и читање.
Перформансот кој го изведуваат е само резултат, но не и крајната цел на процесот. „Ова што го гледа публиката е мал, спакуван дел од многу материјали, сцени и линии со кои времетраењето на перформансот може да се продолжи за уште три саати“, вели Јасмина. За колективот процесот низ кој поминале им понудил „нови начини за рефлексија и фидбек, нови вештини, поинакви толкувања и читања на текстовите“. Важен аспект во структурата на перформансот е „соматека“ (somatheque), термин кој Пресиадо го предлага за „разбирање на телото како жива политичка архива“ (Пресиадо, 2014: 27) низ која протекуваат материи кои оваа архива ја прават дел од еден поширок политички и економски режим. „Идејата со ликот на Елеонора беше да не се психологозира или есенцијализира; да не се толкува нејзиното однесување, туку да се прифати како такво. Важно ни беше во перформансот да имаме емпатија спрема ликот и текстот,“ објаснува Грација.
„Во перформансот вклучивме делови од целиот истражувачки процес, пробите, работилниците, дискусиите. Тука имаме само неколку елементи кои знаевме дека во текот на претставата ќе се трансформираат од едно во друго, па во трето, па работевме да најдеме заедничка линија на сите овие трансформации,“ велат Јасмина и Грација. Трансформацијата во перформансот не е само мотив од монодрамата, туку и процес низ кој поминале коавторките: „Алхемијата и еуфоријата пред и за време на изведбата нè насочуваат како да бидеме ранливи, но истовремено и да стигнеме до позиција на моќ од која ќе можеме да го изведуваме перформансот“.
Изборот една монодрама да се постави со мноштво коавторски гласови и одбрани цитати за дискурзивна поддршка е повеќеслоен. Перформансот тргнува од интересот за телесна трансформација, но со воведување на Пресиадо (чиј текст случајно, но сосема соодветно е насловен „Дали чудовиштето може да зборува?“), перформансот го проширува својот интерес за да ја вклучи и идентитетската трансформација. Елеонора не е само мачка во својата телесност, туку и нов идентитет во создавање кој го откриваме преку внатрешниот монолог, начинот на кој размислува за себе и својата позиција во психоаналитичките сесии, за својата мајка, за нејзината работа и нејзиниот сегашен светоглед. Пресиадо пишува за телото во транзиција како мистериозно и егзотично место кое колонизаторот (психоанализата) се обидува да го освои; егзотична дивина која треба да се скроти или пејзаж кој треба да се врами во веќе предодредени граници. Коавторките посочуваат дека и „мултиплицирањето на гласови и тела во перформансот може да се толкува од квир аспект“. Оттука и одлуката извадоците од текстот на Пресиадо да се отстапат за читање и изведување од страна на публиката. Шест листови хартија со извадоци од неговиот текст се поставени по случаен редослед под седиштата во публиката. Гледачите кои ќе се најдат на овие места имаат можност да ги прочитаат текстовите на глас пред сите останати. Со вакво ослободување на гласот преку повеќе случајно избрани гласови, се избегнува монолитната позиција на моќ од која постои опасност гласот на Пресиадо – транс-маж и родово небинарно лице – да биде „преземен“ од само едно лице кое е со различен (цис-родов) идентитет.
Впрочем, целата монодрама може да се протолкува како приказна за квир трансформација. Елеонора се трансформира во мачка како радикалност со која терапевтот не може да се носи. Приказната се фокусира на идентитет кој бара излез надвор од научните и моралните категории. Но, навистина, зошто баш мачка? Вилдбрух во монодрамата не доаѓа до заклучок. Тој едноставно излегува од приказната без одговор на ова прашање и со повик до Елеонора да го контактира по потреба (Елеонора, секако, никогаш повеќе не го контактира). Во тоа се одразува неможноста на Вилдбрух да се носи со една ваква непозната радикалност, од аспектот дека трансформацијата на Елеонора не може да ја патологизира и прогласи за неприродна, бидејќи рамките во кои тој е научен да работи, со пасивни објекти за набљудување, тука едноставно не функционираат. Пресиадо во своето предавање пред 3500 психоналитичари во Париз, во 2019 година, зборува за потребата да се најде излез од епистемологијата на бинарноста која ја произведуваат медицинските и политичките дискурси од крајот на 18-ти век преку „естетиката на анатомска разлика“ (Пресиадо, 2021: 68). Тој вели: „го учев јазикот на филозофите, психоаналитичарите и социолозите, на докторите, историчарите, архитектите и биолозите. Кога треба да научите, учите; кога имате потреба да најдете излез, тогаш учите беспоштедно!“ (Пресиадо, 2021: 31). Единствен начин да се деконструира веќе постоечката парадигма заедно со дискурсите кои го произведуваат јазикот на „нормалноста“ – родовото изразување исклучиво како бинарност, природното наспроти неприродното, итн – е да се научи јазикот на овие дискурси и да се искористи тоа знаење за да се соголат како сурови и крајно ограничени. Во случајот со Елеонора (веќе трансформирана во мачка), таа не е онаа која не може да се носи со сопствената стварност и идентитет, туку терапевтот е тој кој се повлекува од ситуацијата во која неговиот режим е разоткриен како дисфункционален, површен, неемпатичен, застарен.
Тоа што највеќе ме интересираше при анализата на овој перформанс и монодрамата како негова основа е истражувањето на постоечкиот епистемолошки апарат и потенцијалот јазикот да го продуцира патологизирањето на различноста како „ненормална“ и „неприродна“, само затоа што таа не влегува во хетеро-патријархалната, бинарна и репродуктивна логика. Јазикот истовремено има потенцијал да го создаде и отпорот спрема ова патологизирање. Во еден момент дознаваме што Елеонора мисли за „моќта на јазикот кој создава слики, или ја гради стварноста“, за што Вилдбрух скептично смета дека е само интересен филозофски начин на размислување. Елеонора за него е само уште еден психоаналитички објект, но за нас, публиката, таа е субјект кој го следиме и разбираме во својата транформација. Во перформансот нејзините идентитети ги доживуваме на три различни нивоа: првиот е гестикулативен, кој во голем дел е изграден преку физички импровизации; вториот е психолошки, кој преку внатрешниот монолог прецизно го води разговорот со терапевтот; и третиот е видео-исповед на идентитетот на Елеонора пред процесот на трансформација. Две од изведувачките наизменично го конструираат гласот на Вилдбрух како далечно ехо на режимот од кој Елеонора пробува да најде излез. Елеонора наоѓа и буквален излез кон крајот на драмата кога ја следиме како се шмугнува (и нè зема со себе) низ вратичката за мачки, што од собата води во градината.
„Смешно е колку бргу минуваат облаците“. Крај на перформансот. Со Грација и Јасмина разговараме за овој наивен и игрив поглед на светот, како на некој кој првпат погледнува кон небото и гледа облаци. Елеонора во својата трансформација решава да го гледа светот одново и со поинаков поглед. „Затоа и видео проекцијата преку транспарентните кругови се прекршува и проектира на плафонот како поглед на светот од нејзина перспектива – поглед нагоре,“ додаваат коавторките.
На ова јас би додал дека ако иднината значи замислување феминистички утопии, конструкции на идентитети преку валкање во градина полна со диви цвеќиња и клопчиња волница, тркалање низ месечева светлина и поглед кон облаци кои минуваат бргу, тогаш тоа е иднина која вреди да се испроба.
* Сите цитати се преземени од „Мачката Елеонора“ (Die Katze Eleonore на Caren Jeß во превод на Катерина Шекутковска) доколку не е поинаку наведено.
Премиера на перформансот развиен во рамки на платформата за изведувачки уметности на Тиииит! Инк. – ИСПРОБУВАЊЕ ФЕМИНИСТИЧКИ ИДИНИНИ 2.0
Референци:
Jelinek, Elfriede (1983) “I want to be shallow.” In Theater Heute Jahrbuch, 102. Berlin: Der Theaterverlag.
Preciado, Paul B.; Wynne, Frank (2021) Can the Monster Speak?. London: Fitzcarraldo Editions.
Preciado, B. (2014) “The Phantom Limb: Carol Rama and the History of Art.” In The Passion According to Carol Rama, 27. Barcelona: Museu d’Art Contemporani de Barcelona.
Јес, Карен (2023) Мачката Елеонора. Скопје: Илика ДОО.
Тиииит! Инк. Премиера: Мачката Елеонора. Пристапено на 1 декември, 2023. https://tiiiitinc.com/femoar/prikaz/202/premiera-machkata-eleonora