Јасна Жмак (фотографија на Сања Мерќеп)
пишува Барбара Матејчиќ
За мене, сржта на уметноста би требало да бидат процесот и односите, а не само резултатот, она што ќе го видат другите. А кога процесот подразбира непочитување на условите за работа, а резултатот се занимава со феминистичка еманципација, тогаш тоа е проблематична ситуација, вели писателката, драматург и доцентката на Академијата за драмски уметности во Загреб, Хрватска.
Кога се сретнавме за да го направиме ова интервју, со Јасна Жмак си ги споделивме и околностите во кои за прв пат сме доживеале оргазам, состојбите на нашите либида и уште многу нешта кои вообичаено се сметаат за многу интимни и за кои не се зборува, особено не со луѓе кои не ни се блиски. Но тоа е сосема во линија на она со што таа се занимава, како и со насловот на нејзината прва авторска претстава “This is my truth, tell me yours”, која беше и повод за овој наш разговор. Претставата беше премиерно изведена во мај во Кунст Театарот (Kunst Teatаr) во Загреб (кадешто редовно се игра и секако ја препорачуваме) и се занимава, како што вели Јасна во поканата, со нејзиниот love-hate однос со уметноста, женскиот оргазам, машката мастурбација, уметничката одговорност и зуењето во уши. Тоа зуење медицински се нарекува тинитус и Јасна го има „заработено“ кога како дел од публиката на претставата „МандиќМашина“ (MandićMachine) на словенечкиот режисер Бојан Јаблановец (Bojan Jablanovec) и словенечкиот актер Марко Мандиќ (Marko Mandić) пукала со театарски пиштол.
Јасна Жмак е писателка, драматург, доцентка на Академијата за драмски уметности во Загреб, а едуцирана е и за психодрамска терапија. Води индивидуална и групна психотерапија, како и психодрамски работилници.
„МандиќМашина“ (MandićMachine), претставата која беше „тригер“ за Вашата претстава, ја гледавте во Загреб во 2011 година. Како се менуваше Вашиот став за таа претстава низ времето? Ве прашувам, зашто и инидивидуално и колективно (ние, жените) поминавме, претпоставувам сличен процес на освестување и многу практики кои пред десетина години ни беа подносливи, повеќе не ни се.
Да, кога прв пат ја гледав претставата бев фасцинирана од Марко Мадиќ зашто навистина е генијален актер и изведувач и тоа сѐ уште е така. Но, кога десет години подоцна ја погледнав снимката од истата таа претстава, се фрапирав. Иницијално, идејата ми беше да направам претстава само за тој истрел и за тинитусот, зашто тоа на многу начини ми го промени животот и немав намера да се занимавам со него (Мандиќ), но тогаш, откако втор пат ја изгледав снимката, ми се откри цел нов универзум на мизогинија и сексизам и тоа стана нова, поважна тема на мојот проект. Интересно е дека мојата колешка драматург од Србија – Олга Димитријевиќ (Olga Dimitrijević), уште во таа 2011 г. била згрозена од претставата. Така што тоа кај себе го толкувам како задоцнето феминистичко созревање, кое, делумно, не е ни само индивидуално, туку е и општествено и културно и поврзано со #MeToo и со поширокото феминистичко движење. Сега ми е непријатно што се смеев кога Мадиќ на една девојка од публиката ѝ велеше дека е курва, но целтото тоа искуство во исто време ми овозможува подобро да се разберам и себеси и другите кои се на различни нивоа на освестеност.
Кога сме кај освестувањето – еве го мојот личен пример поврзан со таа претстава: на истата таа изведба во 2011 г. Мандиќ, откако ме повика од гледалиштето да дојдам на сцена, со долг потег ме погали по бедрата. На снимката се гледа дека тоа го следам со интерпретциски повеќезначна гримаса, но молчам. Во неговата нова претстава „МандиќЦиркус“ (MandićCirkus), која ја играше во Загреб во август, додека Мандиќ на една гледачка од публиката ѝ ја бакнуваше ногата, си мислев дали јас ќе му го дозволев тоа, знаејќи дека ако одбијам, ризикувам да бидам доживеана како примитивна пуританка или напорна woke-ерка. Можеме ли како публика – а секако не е исто дали сме женска или машка публика, зашто жените имаат значајно почесто искуства со допирање без согласност, да одбиеме да ни се наметнува улогата на статистки, која не сме ја побарале или со самото доѓање в театар прифаќаме да бидеме дел од претставата? На кратко: Што треба да правиме кога некој актер ни ја бакнува ногата или нѐ гали по бедрата?
Тоа е една од оние ситуации во кои најчесто си поумна дури откако ќе се случат, зашто те фаќаат неподготвена. Така што, во таква ситуација, веројатно ќе се согласев зашто сум пристојна публика, зашто сум „пристојно девојче“, а дури потоа ќе размислував што сѐ можев да направам или кажам. Кај Мандиќ е дополнително интересно што во тоа се прекршуваат повеќе оски: тој е маж, јас сум жена, тој е постар, јас сум помлада и – а со тоа особено се занимавам во претставата, тој е актер, уметник, автор, а јас сум публика. Особено ми е интересно токму тоа прашање на нашите права како гледачки и гледачи, зашто тука постои можност за многу слична манипулација како во родовите односи: ти си мало глувче кое го гледа големиот уметник кој може да направи сѐ што ќе посака, притоа има предност поради искуството што го има, знае кон што цели и има вештина со која може да ја промени ситуацијата во случај да се случи нешто непредвидливо. Кога ќе го земеш сето тоа предвид, нормално, се препушташ и само чекаш да помине. Но тука доаѓаме до поважното прашање за одговорноста на уметникот, со што исто така се занимавам во претставата и за потребата да се прашува зошто се прави нешто и како тоа влијае на другиот – со што, по мене, Мандиќ не се занимава, туку на жените од публиката одново им ги предизвикува истите искуства што ги имаат во животот. Една гледачка по мојата претстава ми рече дека тоа што Мандиќ го правел со публиката во „МандиќМашина“ не е сексизам – како што јас го нарекувам во претставата, туку насилство. Но, за жал во нашето општество, нему на сцена му е сѐ дозволено.
На почеток на претставта „МандиќЦиркус“ (MandićCirkus), Мандиќ ја пречекува публиката гол. За мене тоа беше донекаде фалбаџиски и машки-доминирачки, иако можам да најдам и театарска оправданост за тоа и иако, поттикната од Вашата претстава, сум свесна дека тоа можеби делумно го вчитувам. Како гледате на машката и женската голотија на сцена?
Мислам дека сѐ зависи од контекстот и мислам дека женските и машките тела никогаш немаат ист третман, како во јавниот простор, така и на сцената. Така женските тела почесто ги гледаме како објектифицирани, сексуализирани, а машките како надмоќни, доминантни и затоа повеќе ме прават среќна претставите кои таквата состојба ја доведуваат во прашање, а не ја експлоатираат дополнително таквата нерамноправност. Секако тоа е прашање и на авторска позиција, волја и таквите теми да се земат предвид при работата на еден уметнички проект. Во моментов во странство се случуваат интерсени промени на темата голотија во уметничките процеси, со цел самите изведувачки и изведувачи и од таа перспектива да се оснажнат во порцесите на работа на улогата. Зашто отповеќе често сцените на голотија и секс се случуваат без вистинска согласност. Историјата на филмот е полна со такви примери и некои од култните филмски сцени се всушност примери на сексуално насилство, како на пр. фамозната сцена со путерот од „Последното танго во Париз“ (Last Tango in Paris). Марија Шнајдер (Maria Schneider) воопшто не знаела дека во сцената ќе се случи тоа , ниту пак како ќе се случува. Тоа бил договор меѓу двајца мажи – Беротлучи (Bernardo Bertolucci) и Брандо (Marlon Brando). Години подоцна, Бертолучи изјавил дека се чувствува виновен, но дека не жали што го извеле тоа така, зашто понекогаш за добар филм едноставно мораш да бидеш „потполно слободен“. Мислам дека светот во кој таквите изјави се нормализирани, а таквите филмови се глорифицираат – е ужасно место.
Во својата претстава ја спомнувате, без да ја именувате, претставата која беше направена во Хрватска на тема на движењето MeToo. Изненадувачки е, како што велите, дека е всушност единствена.
Да, тоа е претставата „Јас сум онаа која не сум“ (Ja sam ona koja nisam) на Паоло Моџели (Paolо Magelli) во Загребскиот театар за млади (ZKM), по текст на Мате Матишиќ (Mate Matišić), која, според мене е ужасно навредлива и ми беше навистина болно додека ја гледав исто како што ми беше кога подоцна ги следев сите славопојки за неа во јавниот простор. Имено, настрана што авторите на таа единствена домашна претстава на темата се средновечни, хетеро мажи, што самото по себе е парадокс, претставата изобилува со застрашувачки родови клишеа и всушност, само ја повторува истата проблематична родова динамика со која наводно се занимава, во која нема суштествено проблематизирање на насилството, а уште помалку некаква еманципација. На пример, во претставата постои лик на нимфоманка која сексуално возбудува силувачи, зашто била жртва на силување. И тој лик е претставен како карикатура, а целата таа ситуација како многу смешна. Значи, една застрашувачки комплексна, болна и сериозна тема е сведена на ниво на виц. Мислам дека од театарот сепак треба да очекуваме нешто повеќе.
Ја потенцирате важноста на одговорноста во уметноста. Како по однос на одговорноста стои домашниот театар?
Многу лошо. И не само домашниот театар, туку, според моето меѓународно искуство – и пошироко. И секако, не само театарот, туку и другите медиуми. Во моите тинејчерски и во моите дваесетти години, уметноста за мене беше спас, место кадешто го наоѓав она што инаку не можев да го најдам. Но кога почнав професионално да се занимавам со уметност, сфатив дека често нештата остануваат само на ниво на репрезентација и тоа е всушност мојот најголем проблем со уметноста – тоа што често служи само за градење на статусни слики, за пумпање на уметнички нарцизам, иако навидум се занимава со други нешта. Според мене, во сржта на уметноста треба да бидат процесот и односите, а не само резултатот, она што го гледаат другите. А кога процесот, на пример, вклучува непочитување на условите за работа, а резултатот се занимава со феминистичка еманципација, тогаш имаме навистина проблематична ситуација. А за такви примери се имам изнаслушано и изнагледано. Затоа ми беше многу важно да направам претстава која ќе го адресира токму тоа.
Дали поради лично разочарување ви беа неопходни психотераписката едукација и психодрамските тераписки работилници кои ги држите? Што е она што можете да го направите низ таа работа, а не можете во театарот, каде исто така може да ни се превртува утробата и да се пресметуваме со сенешто?
Да, мислам дека тоа што влегов во светот на психотерапијата во голема мера беше резултат на тоа што уметноста и како на гледачка и како на некој што ја создава, престана да ми биде место на задоволство и можност за увид и промена. Доаѓаш, гледаш и заминуваш. Ретки се претставите кои ти овозможуваат да проживееш некое вистинско искуство. И кога кон тоа ќе се додаде нарцизмот и лошите услови за работа, почнуваш да се прашуваш што всушност ние уметниците – и индивидуално и како заедница, правиме. А во психодрамата добив перспектива за поинаков приод кон себеси, кон другите и кон светот. Откако имав такво искуство во текот на една работилница, речиси случајно, почнав со психотераписка едукација, најпрво од љубопитност. Морам да признаам дека на почетокот во тоа ме следеше некој интелектуален цинизам, кој порано беше многу поприсутен во општеството. Но со време научив дека во исто време можам да бидам и нежна и паметна, дека критичноста не мора да ја исклучува емпатијата и дека всушност тие два елемента се многу важни за квалитетен живот и работа во било кое поле.
И во претставата и во книгата есеи за женската сексуалност „Оние работи“ (One stvari, Fraktura, 2020 – а повеќето текстови беа претходно објавувани на за жал сега згаснатиот портал Muf) и во својата тераписка пракса се занимавате со потиснатата женска сексуалност? Што Ви се покажа дека се најголемите причини за отуѓеност од сопственото тело?
Би рекла дека се работи за пресек на неколку фактори, што резултира со тоа дека не постои сигурен простор во кој, за почеток со себеси, а потоа и со другите воопшто можеш да разговараш на тие теми, а уште помалку да се занимаваш со нив на некаков промислен начин. Нашите сексуалности се обликувани од повеќеслоен и повеќевековен континуитет, прво и основно, од патријархатот, потоа од религијата, конзервативноста, пуританизмот. Всушност, сите нас нѐ бележат различни микро ситуации во кои, воглавно, ни се препорачува што не смееме да правиме со сопствените тела, како на прмер, кога малите деца си гледаат кој што има во гаќичките и ќе намине некој возрасен и ќе им свика дека тоа не смее да се прави и дека ако не послушаат ќе им се случи нешто лошо. Тоа искуство на посрамување останува некаде во телото и го обликува подоцнежниот однос кон него. А во современото општество, згора на тоа се наметнува и една нова нормативност, која е резултат на сексуалните револуции и која создава нов свет на императиви кои ја нагласуваат важноста на сексуалноста, инсистираат на тоа сите да имаме супер сексуални животи, да бидеме сексуално отворени… Така што сексуалноста постојано е под некакви императиви: не смееш или не мораш, а нема место за опуштеност во која можеш да ја истражуваш својата мерка. Идејата ми е со своите работилници да создадам сигурен простор без императиви и осуди, место каде жените и квир лицата можат да се среќаваат со својата сексуалност на нови начини.
Додека ја читав „Оние работи“ (One stvari), во која често спомнувате дека ни со најблиските пријателки и пријатели одамна не сте разговарале за сексуалноста, помислив дека причина за тоа не е само табуизираноста на темата, туку и што во некои пријателски кругови, можеби во позрелите години, е деликатно да се отвораат тие теми зашто би се открило и отсуството на секс во животот – со молчењето не се прикрива она за што не се зборува, ами она што го нема.
Многу сексуални терапевти често наведуваат дека секогаш се среќаваат со исто сценарио: кај нив доаѓаат парови меѓу кои некои имаат секс еднаш неделно, некои еднаш месечно, некои еднаш во годината, но она што е заедничко за сите е дека мислат дека би требале почесто да имаат секс, зашто постои онаа фама дека другите многу почесто имаат секс и дека така треба да биде. А тоа произлегува од тоа што не разговараме, па затоа и не знаеме што и колку често прават другите, а медиумите ни ја пласираат идејата за хиперсексуализираност. Затоа една од темите со кои се занимавам на предавањата за митовите за женската сексуалност е тоа дека нема правила колку често и што треба да се прави. Друг важен мит, подеднакво важен и за оние кои се во долготрајни односи, е дека сексот секогаш треба да биде спонтан зашто се мисли дека ако се трудиме, тоа не е тоа. Тоа е уште една невтемелена идеја која несвесно се перпетуира, без да се земе предвид дека многумина имаат т.н. респонзивна сексуална желба, што значи дека за возбуда им е неопходен поттик.
Најважната лекција која ми ја дадовте со таа книга е за храброста сериозно и чесно да расчистиме со себеси – во Вашиот случај првенствено со автохомофобијата и потиснатата сексуалност, а со претставата за штетните пракси во својата професија, и тоа впрерувајќи со прстот во конкретното. За тоа инаку се шушка, но не се говори јавно. Дали во работата ве поттикнува таквата позиција на изложеност, па веројатно и непријатноста која ја следи?
Тоа ми е пред сѐ лично важно и го поврзувам со растењето во Пула, во помала средина во која како квир дете ги гледав истите стрејт животи кои се повторуваат со генерации и во која, поради тоа, се чувствував многу притеснето. Тоа ме фрустрираше и уште како дете чувствував дека постои „уште нешто“. Книгата и настана од желбата на таа мала јас, која додека растеше немаше такво четиво, да ѝ дадам нешто што ќе ѝ помогнеше доколку порано го прочиташе. Така е и со претставата. Како на авторка, драматург, жена, лезбејка ми беше многу важно да постои претстава која отворено ќе проговири за нештата што ги чувствувам и кои, како што се испостави, ги делат многумина на сцената. Сакав сето тоа да не остане само во мојата глава или на некој шанк. Секако, тоа не значи дека цел тој свет на непријатност и срам е сега сосема зад мене – и понатаму чувствувам многу непријатност, но создадов и позиција на храброст од која на сцената можам да ѝ одговорам што мислам. Секоја авторска позиција е јавна и за мене, не може да се одвои од одговорноста. Тоа може да се смета за моралистичко, но во претставата не бегам ни од личните „грешки“ и мислам дека е јасно дека посакувам пред сѐ да отворам простор за дискусија, а не за проскрибирање.
Додека ја читав „Оние работи“ (One stvari) размислував, а потоа и разговарав со моите геј пријатели, за тоа дали и значајно освестените и недискриминирачки стрејт лица по дифолт се некогаш несвесно хомофобни? И кои форми на хомофобија се тие?
Ова е многу добро прашање кое нѐ враќа на темата на различните нивоа на освестеност. Терапевтското искуство ме увери во тоа дека вистинските промени се случуваат низ однос, низ искуство, а не само дискурзивно. Значи тоа што јас некому ќе му кажувам дека немам еднакви права, нему тоа нема да му значи ништо сѐ додека не искуси ограниченост на своите права. Така што мислам дека често сите сме несвесни за сопствените привилегии, односно за непривилегираноста на другите. И тоа не важи само за хомофобијата, туку и за другите форми на дискриминација. Во книгата пишував токму за тоа, преку примерот на тоа да се биде слаба. И тоа е нешто за што треба да бидеме свесни, од што не треба да бегаме и мислам дека тоа и понатаму може да биде простор за учење и промена. А проблемот настанува дури кога немаме волја да ја преиспитаме својата привилегираност и да се поместиме на некоја нова позиција од која можеби, ќе можеме да се промениме и себеси.
Текстот е изворно објавен во прилог на Novosti Nada – општествен магазин на Српскиот демократски форум, а на македоснки е преведено од Кристина Леловац.
